Etnologia.pl

O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...

Etnologia.pl poleca

Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość

Serwis etnologiczny

Świat

Wśród barwnego bestiariusza oraz pocztu legendarnych przedstawicieli Państwa Środka, postać Mulan i jej życiorys wypadają bardzo przeciętnie: brak im boskiego powiewu, feerycznych przygód oraz wielkiego finału, wydarzenia niecodziennego, wręcz magicznego. Pamięć ludzka zwykła wyłapywać najbardziej kolorowe, intensywne obrazy, utrwalać najbardziej charakterystyczne by później przekazać je w jeszcze żywszej, działającej na wyobraźnię wizji. Mulan jako jednej z nielicznych zwykłych kobiet udało się przetrwać w ludowym przekazie ponad półtora tysiąca lat, głównie ze względu na kulturowy wymiar swojej legendy oraz reprezentację ponadczasowych chińskich wartości. Jej historia na kartach kronik zaczyna się od pieśni i to ten utwór, krótki, lecz treściwy, jest punktem wyjścia dla właściwej interpretacji historii. Na wydźwięku tej wersji, choć nie wiadomo, czy zasłużenie nazywanej pierwowzorem, skupię się najbardziej. W kolejnych akapitach zestawię ją z nowymi motywami, o które wzbogaciły się kolejne historie. Najważniejszy komponent opowieści, heroiczny udział dziewczyny w wojnie w miejsce starego ojca, to działanie chwalebne i, choć może wydawać się karne, za takie w kulturze chińskiej nie uchodziło. Co więcej, stało się przykładem najważniejszej cnoty konfucjańskiej regulującej funkcjonowanie chińskiej rodziny: szeroko omawianej w poprzednim rozdziale wartości xiao. Tuż za nią, na główny plan wstępują elementy, których implikacje kulturowe są równie istotne i nie mniej interesujące: stosunek do władzy i wiążące się z nim dylematy; seksualność oraz czystość, obie zarówno w pojęciu erotyzmu, jak i konstruktu płci kulturowej.

Mulan była najstarszą córką, choć w rodzinie urodził się także syn, który byłby zobowiązany do uczestnictwa w wojnie, gdyby nie zbyt młody wiek. Owe synowskie powinności, a więc walka i reprezentacja rodziny podczas poborów oraz dbałość o zdrowie ojca, mają jedynie połowicznie związek z córczynymi. Decyzja Mulan o zastąpieniu brata i ojca w służby odbyła się za pełną zgodą rodziny, a więc była uzasadnionym wyjściem z sytuacji „bez wyjścia”. Silna więź łącząca Mulan z rodziną wyrażona została w rzewnym pożegnaniu, opisie tęsknoty i wielkiej radości po powrocie córki, dla której wyprawa była jedynie etapem spełnienia swojego xiao. Wyraźnie podkreśla to jej miejsce w świecie [18]. Tej części utworu oryginalnie poświęcono znacznie więcej uwagi, aniżeli wojnie, której opis skrócony jest niemal do jednego wersu - podania liczby lat jej trwania.

Kolejne przekazy, w zależności od społecznych i kulturowych tendencji epoki, dodają kolejne wątki dopasowane do aktualnych zainteresowań społeczności lub rodzących się w niej problemów. Niektóre dodają „idylliczne” zakończenie w postaci małżeństwa (choć próżno w owych ideale szukać zachodniego konceptu znalezienia drugiej połówki) - w rozumieniu konfucjańskiego społeczeństwa ślub to ostateczne wypełnienie roli córki w rodzinie, w której się urodziła. Mulan nie zawsze pozostaje w domu, opiekując się i służąc woli rodziców, choć takie zakończenie preferuje „pierwowzór”.

Przebranie w wojskowy strój męski to moment kluczowy dla zrozumienia ról społecznych rządzących patriarchalnymi Chinami oraz rozdziału płci, który towarzyszył rodzinom, niezależnie od wieku ich członków i osobistych preferencji. W sferze domowej kobiety i dziewczęta najczęściej zajmowały wydzielone im miejsca, w których spędzały większość życia, a przypadkowe zgromadzenia obu płci nie były na miejscu, nawet w rodzinnym gronie: żona i mąż najczęściej spotykali się w intymnej sytuacji w celu prokreacji; na co dzień nie wchodzili sobie w drogę, starając się nie dotykać osobistych przedmiotów płci przeciwnej. Bezzasadna zmiana ubrania na części męskiej garderoby nie tylko była naruszeniem zasad, ale stanowiła także pewnego rodzaju intymne tabu z kulturze konfucjańskiej. Mulan jest przedstawicielką płci żeńskiej i tak też zostaje przedstawiona: jako kobieta i młoda córka spędza czas przy krośnie poza wzrokiem mężczyzn. Typowe dla mężczyzn postawy przyjmuje jedynie w czasie wojennej podróży i tylko w stroju żołnierza. Ballada wyraźnie oddziela „męski” okres życia dziewczyny i przeciwstawia go temu, co było normą przed i będzie nią dalej po powrocie – zawitawszy do domu, Mulan natychmiast udaje się do pomieszczeń dla kobiet, przywdziewa damski strój, wpina we włosy spinkę i maluje się. Wszystko to oznacza naturalny powrót do prawdziwej płci i tożsamości, której nigdy nie porzuciła. Po zakończeniu wojny i wypełnieniu obowiązku względem rodziny i państwa, dziewczyna chce jedynie wrócić w rodzinne strony, gdzie jest jej miejsce. Jedynym powodem ukrycia tożsamości były okoliczności i warunek zmiany konieczny do wypełnienia zadania. Ponadto, przed podróżą nabywa ekwipunek, który okazuje się być niezbędny do wcielenia się w męską rolę i sugeruje, że to przedmioty i czyny, czyli atrybuty i rola warunkują płeć, a przynajmniej jej pierwsze rozpoznanie oraz przemianę społeczną [19].

Ciekawy jest natomiast sam akt przebrania, które okazuje się wystarczające, aby ukryć płeć biologiczną. Zainteresowanie tym tematem, gładką transformacją i zamianą ról, wykazuje sam autor utworu - ostatnie jego wersy nawiązują do tegoż zjawiska, przywołując analogiczny obraz pary zajęcy, która w ruchu, czyli działaniu, jest nie do rozróżnienia aż do czasu ich zatrzymania. Zwrócona zostaje tutaj uwaga na konkretny sposób rozróżnienia płci: naturalne przymioty ciała – uciekające spojrzenie czy charakterystyczny chód. Gdy ta fizyczność jest trudna do dostrzeżenia, obie płci wydają się wykonywać te same czynności jednakowo efektywnie. W przypadku ludzi ubranie maskuje płeć, tak jak ruch zajęcy uniemożliwia naturalny, fizyczny i widoczny gołym okiem sposób odróżnienia. Implikuje to, że płeć, podobnie jak rola społeczna są czymś, co się przywdziewa, a to z kolei prowadzi do ciekawego, choć być może pochopnego wniosku istnienia zalążka idei płci kulturowej w dawnych Chinach. Shiamin Kwa i Wilt Ildema przekonują, że do pewnego stopnia, aby zamaskować kontrowersyjny akt przebrania kobiety w ubiór drugiej płci, narracja utworu kontroluje owo nieprzyjemne tarcie w ostatnich jego wersetach, przedstawiając możliwość nieco innego spojrzenia na męskość i kobiecość [20]. Trudno powiedzieć, czy tak niecodzienne poglądy mogłyby wyewoluować w społeczeństwie ciśle przestrzegającym reguły patriarchatu i strzegącego odmiennych światów płci; wszystko zostaje w sferze domniemań, gdyż nie istnieje jedna, właściwa wersja historycznej interpretacji.

Mulan, prod. Walt Disney © 1998 Walt Disney Animation Studios. Źródło: Internet

Z kolei druga wersja utworu, tangowska reedycja Wei Yuanfu, kończy się już inaczej: wpierw Mulan wyraża radość z powodu powrotu do roli córki, a następnie rodzina jednym głosem gratuluje dziewczynie bycia tak przydatną jak syn. Błędem byłoby jednak interpretowanie tej puenty jako wyraz feministycznej proklamacji, którya nie miałaby szansy zaistnieć w dawnych Chinach. Słowa rodziny kierowane do Mulan są jedynie personalną pochwalą czynów nieprzeciętnej kobiety, która jednocześnie uwypuklać może problem niedoskonałości przeciętnego mężczyzny. To przede wszystkim krytyka społeczna aniżeli oddolny duch rebelii, co ostatecznie potwierdzają ostatnie wersy poematu: mówią o cnotliwym sercu Mulan, którego brakuje chińskim synom i oficjelom. Gdyby je mieli, ich lojalność i synostwo stałyby się nie do złamania, a sława ich czynów przetrwałaby wieki. Być może tak właśnie trzeba poniekąd interpretować utwór dostosowany do realiów panowania Tangów: jako negatywny komentarz ówczesnej męskości wyrażony poprzez pozytywną, ale niedocenianą do tej pory siłę kobiecości. Drugim jej aspektem jest wiążący się z kobiecością erotyzm. W pierwszych utworach uwaga skupiona zostaje na atrybutach płci takich jak puder, róże i spinki. Zważywszy, że mężczyzna nie miał wstępu w kobiecą sferę domostwa, akt malowania i przygotowania odświętnego ubioru przez kobietę nabierał cech tajemniczości, która wiązała się z kolei z fantazją i erotyzmem. Natomiast zupełnie zostaje pominięty aspekt życia pośród mężczyzn (tabu rozdziału płci) oraz związane z nim niebezpieczeństwo utraty dziewictwa. Kolejne interpretacje legendy, również mocno rozszerzone fabularnie, zdecydowanie mocniej akcentują atrakcyjne przymioty postaci oraz jej dziewictwo. Wojna dla mężczyzn wiąże się z ryzykiem utraty życia, podczas gdy dla ukrywającej płeć dziewczyny zostaje ona wpisana w kontekst seksualności: to zagrożenie gwałtem oraz seksualnym niewolnictwem [21]. Z kolei późniejsi tangowscy poeci skupiają się jedynie na wyglądzie Mulan: jej brwiach i kształcie twarzy oraz męskim (a więc kontrastującym z urodą) stroju, aniżeli dokonaniach. Du Mu niezobowiązująco wspomina też o patriotyzmie [22]. Pełna seksualnego kontekstu sztuka Xu Weia dodaje dziewczynie zabandażowane stopy – skądinąd znaczący anachronizm w stosunku do akcji fabuły. Dramaturg stworzył konwencję w pewnym sensie bliższą idei przekazanej za pomocą zajęcy – ze zdeformowanymi częściami ciała stała się odróżnialna od mężczyzn jedynie z powodu ich fizycznego wyglądu, którego efekty z kolei są elementem wygenerowanym przez kulturę, a nie biologię [23]. O bandażowanych stopach zwykło mówić się w kategoriach estetycznych: podziwiano ich piękno, przyrównując kształt maleńkich stópek do tarcz księżyca w nowiu lub lilii. Były one jedną z najbardziej erotyzowanych części ciała, symbolem seksapilu i kobiecości, jak również fetyszem, który obejmował niekiedy także woń bandaży. Stały się intymnym tabu – opatrunki nigdy nie były zdejmowane przy mężczyznach, nie pokazywano ich także na rycinach, nawet jeśli odsłaniano inne części ciała zwyczajowo zakryte pod ubraniem [24]. W sztuce pojawia się zatem dość sugestywna scena: Mulan decyduje się zdjąć bandaże, aby móc udawać mężczyznę. Dziewczyna jednocześnie zapewnia, że nie utraciła na zawsze swojej kobiecości, lecz zna sposób, dzięki któremu stopy wrócą do właściwych, miniaturowych, wymiarów. Jest to ogromne poświęcenie – świadoma utratą kobiecości (a nie jedynie jej zakryciem) w imię szacunku i obowiązku względem rodziny i odgórnych rozkazów. Nowością znamionująca przemiany społeczne, jest wspomniany wątek dziewictwa - po powrocie do domu dziewczyna dowodzi rodzicom swojej czystości. Jest to dla nich o tyle ważne, o ile czeka na nią wybrany przez rodzinę przyszły mąż, którego czeka świetlana przyszłość urzędnika, a Mulan - wysoki status społeczny i dostatnie życie. Wedle tradycyjnej chińskiej wizji, jest to najlepsza z możliwych nagród – matka dziewczyny zaznacza, że gdy tak się stanie, będzie mogła spokojnie umierać. Cnota ta szczególnie hołubiona jest za czasów Qingów, w których Chen Renhuo tworzył „Historie z czasów Sui i Tang”. Podważenie owej czystości córki przez lokalną społeczności staje się powodem zmartwień i śmierci ojca Mulan.

Na przestrzeni lat, otoczka ideologiczna, która przylegała do Mulan ulegała zmianie, dostosowując się do obecnego stanu ducha społeczeństwa lub oczekiwań aparatu państwowego. Jednak, jak zauważa Louise Edwards, wszystkie, niezależnie od gatunku i epoki, oscylują wokół zasadniczego problemu: jednostki z obliczu wyboru nadrzędnego obowiązku: względem rodziny czy państwa? [25] Xiao, początkowo przypisane w pierwszej kolejności rodzinie, po obaleniu cesarstwa nabrało cech patriotyzmu i przeniosło ciężar obowiązku na relacje z władzą i lojalności. Zanikła również wyraźna opozycja dobra jednostki względem interesów państwa – współczesne chińskie wersje seriali i filmów promują kardynalność obywatelskiego obowiązku. Wybór, komu pozostać wiernym nie jest wyborem tragicznym w pierwszych utworach, jednak kolejne wyrażają głęboką krytykę kodeksu etycznego, który skazuje jednostkę na nierozwiązywalny, często tragiczny w skutkach dylemat [26]. W różnych wersjach, Mulan walczy raz dla Khana, innym razem służy cesarzowi, jednak do XIX wieku, wyraźna nadrzędność wartości rodziny ponad posługą dla kraju, jest wyrazem ukrytej krytyki dla zbyt wygórowanych i niesprawiedliwych (wymuszających podział rodziny) rozkazów władzy. W większości utworów nie ma słowa o entuzjazmie walki w imię „narodu” – jej decyzja uwarunkowana była jedynie koniecznością, obowiązkiem. Odrzucając nagrody, tym bardziej umniejsza swoje przywiązanie do bezwzględnego panującego, który nie przejął się sytuacją rodziny Mulan. Mingowska sztuka również skąpi obrazu relacji rodziny z władzą, akcentując lojalność względem ojca jako czynnik skłaniający do podjęcia radykalnej decyzji. Aby ukazać dramatyczność sytuacji, Xu Wei tworzy postać starego, zniedołężniałego ojca, rozciągając powinność Mulan na aspekt opieki rodzicem w podeszłym wieku, którego w innym wypadku czeka śmierć. W kolejnych aktach widz dowiaduje się, że ojciec dziewczyny chce powiesić sie na wieść o powołaniu do wojsk, ponieważ nie może odmówić rozkazu, lecz również nie szans go wypełnić – samobójstwo ma stanowić wyraz oporu przeciwko niesprawiedliwym rządom. Te objawiają się również w pośpieszaniu przez urzędników rodziny żegnającej Mulan. Z kolei powieść Chen Renhuo ukazuje inny wymiar brutalności władzy: w imię zachowania czystości i niezgody na konkubinat, główna bohaterka popełnia samobójstwo. Zwyczaj ten stał się popularny w czasach autora, dlatego znalazł on ujście w zakończeniu historii: qingowskie władze aprobowały wychwalały taką konfirmację kobiecej czystości, a w szczególności wdów. Akt samobójstwa Mulan ukazuje jej ograniczoną lojalność względem władzy, która zmusza ją do zaniechania roli cnotliwej córki. Dla dziewczyny obowiązek względem państwa kończy się wraz z zakończeniem wojny i stanowi jedynie pośredni wyraz większej powinności – córczynego oddania, które kończy się popełniwszy samobójstwo na grobie tragiczne zmarłego ojca. Również anonimowa „Mulan: biografia niezwykłej kobiety” wytyka niewybaczalne błędy władzy: ówcześnie panujący cesarz, poddając się podszeptom pałacowych plotek, zarzuca Mulan nielojalność i planuje jej morderstwo. Dziewczyna, nie mogąc znieść upokorzenia, sama zadaje sobie śmiertelny cios. Historia ma jednoznaczny wydźwięk: cesarz jest słaby, ulega postronnym opiniom i brak mu odwagi, by posiadać własne zdanie, co w efekcie prowadzi do śmierci niewinnej, nieskalanej niewłaściwą postawą jednostki [27].

Historia Mulan jest dość zwyczajna na tle feerii barw bijącej z chińskich legend opowiadanych przez lud na przestrzeni epok. Według profesorów Idema i Kwa badających kolejne wersje legendy o Mulan, to właśnie te cechy - brak niezwykłości protagonistki i przyziemny charakter jej czynów - zadecydowały o ogromnej popularności historii [28]. Właściwie rzecz ujmując, tego typu kobieca postać literacka – rezolutna i waleczna - była niejako nowością w literaturze (choć nie w historii, gdyż ta znała przypadki walczących niewiast) i od razu przykuła uwagę edytorów, którzy pozwoli przetrwać historii w swoich antologiach. Mulan jest bohaterem, choć nie ma nadnaturalnych zdolności, ani artefaktów. Nawet „zmiana płci” przebiega zwyczajnie – to tylko założenie odpowiedniego odzienia. Płynne przejścia z roli do roli, płci do płci stają się wyjściem do rozważań o budowaniu tożsamości w kulturze, choć być może stanowiły jedynie efekt uboczny znacznie ważniejszego przesłania. Zważywszy na zjawisko tygla etnicznego na styku terenów kultur nie-chińskich koczowników i osiadłych Hanów, naturalnym wydaje się przystosowanie ludzi „pogranicza” do przybierania rozmaitych ról [29]. Max Bohnenkamp zaznacza, że waleczność, gotowość bojowa Mulan i łatwość przystosowania do zmian trybu życia wskazują jednoznacznie na początek formowania się wpływów kultury stepu w motywach chińskiej literatury. Legenda w synkretyczny sposób zarówno odzwierciedla mentalność nomadów, dla których nieustanna gotowość bojowa stanowiła stały element życia, a tężyzna fizyczna niezależna była od płci, jak i cnoty konfucjańskie, z którymi jednak kulturowo interpretacja historii o Mulan jest utożsamiana [30].

Przypisy:

18. S.Li, Donghua dianying zhong yuanxing de kuawenhua, „China Media Report”, Tom 14, Nr 1, 2015, s. 65.
19. W.Idema, S.Kwa, ibidem, s. XV-XVII.
20. Ibidem.
21. L.Edwards, ibidem, s. 180.
22. J.Lohr, Reinventing the wheel or creating a tale’s genealogy? A comparison of twelve version of a tale of Mulan, Amhert 2007, s. 4.
23. W.Idema, S.Kwa, ibidem, s. XVI-XVII, XX.
24. R.H.,van Gulik, Sexual Life in ancient China: A Preliminary Survey of Chinese Sex and Society from ca. 1500 B.C Till 1644 A.D., Lejda 1974, s. 218.
25. L.Edwards, ibidem, s. 176-177.
26. S.Chen, Liang zhong wenhua beijing xia de nüyingxiong – „Mulan ci” yu Haolaiwu katongpian „Mulan” de duibi yanjiu, „Journal of UESTC”, Tom 12, Nr 1, 2010, s. 94.
27. Ibidem, s. 184, 191.
28. W.Idema, S.Kwa, ibidem, s. XIII.
29. Q.Zeng, ibidem, s. 97.
30. V.Mair, M.Bender, The Columbia Anthology of Chinese Folk and Popular Literature, Nowy Jork 2011, s. 326-327.

Najchętniej czytane

Norwescy Kwenowie - kontrowersyjna mniejszość

"Brud w oku patrzącego". Słów kilka o Mary Douglas

Kraje których nie ma na mapie: Somaliland

Etnologia.pl