Etnologia.pl
O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...
Etnologia.pl poleca
Robert YoungPostkolonializm
Young dokonuje przeglądu kulturowych, społecznych i ...
Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość
Serwis etnologiczny
Świat
Ewolucja legendy o Mulan: historia widziana oczami kolejnych dynastii
Uniwersytet Gdański, 2019
Ślady pierwszych przekazów wzmiankujących o Mulan, które przetrwały do czasów obecnych, odnaleźć można w obszernej lekturze „Antologii pieśni z Biura Muzyki” („Yuefu shiji”) XI-wiecznego literata Guo Maoqiana, gdzie zawarł aż dwa utwory zatytułowane imieniem bohaterki. Kluczowy jest sam termin yuefu: początkowo oznaczał jedynie nazwę instytucji – Biura Muzyki, lecz z biegiem lat rozszerzył zakres semantyczny do określenia gatunku literackiego - pieśni ludowych z kolekcji ów instytucji. Jej Zadaniem było kolekcjonowanie i spisywanie ludowej poezji oraz pieśni przetrwałych w pamięci niepiśmiennych mieszkańców pobliskich krain należących do cesarstwa. Zbiory pełniły dwojaką rolę: śpiewane podczas bankietów i uczt miały dostarczać rozrywki, ale także stanowić raport o nastrojach ludu, ich doli i niedoli skrytej za płaszczem liryki. W tej początkowej fazie rozwoju literatury utwory śpiewano, aniżeli recytowano, więc do zgromadzonych tekstów na nowo komponowano melodie [1]. Choć pierwotnie spisywano treści pochodzące od ludu, z czasem także i je zaczęto wytwarzać sztucznie przy pomocy wykształconych literatów, próbujących imitować jedynie formę i tematykę. Niekiedy ludowe pieśni pisał dla rozrywki sam władca lub pałacowi literaci, co z kolei, według profesor literatury chińskiej Uniwersytetu Harvarda, Tian Xiaofei, podważa autentyczność obrazu życia zwykłych ludzi przedstawionej w tego typu utworach [2].
Sytuacja liryczna obu utworów „Antologii” jest niemal identyczna, a główną różnicą powstałą w wyniku modyfikacji poszczególnych wersów jest emfaza położona na inne aspekty relacjonowanej historii. W oparciu o badania nad treścią utworów i wiedzę historyczną, uznaje się, że historia Mulan, jeśli jest prawdziwa, nierozerwalnie łączy się Północną Dynastią Wei - okresem rozczłonkowania Chin po upadku Hanów na księstwa chińskie i lokalne państewka plemion koczowniczych. W tym właśnie czasie do władzy doszedł ród Tuoba, będący związkiem plemiennym koczowniczych Xianbei, a który konsekwentnie podporządkowywał sobie kolejne obszary Chin Północnych. Co znamienne, późniejsi Tangowie wywodzili się z Dynastii Północnych i byli nazywani przez ówczesnych nomadów „dynastią z Tuoba” [3].
Wstępna lektura pierwszego z najwcześniejszych zachowanych tekstów, bogatszego od drugiej wersji zaledwie o kilkanaście wersetów, pozwala nakreślić trzy wyraźne etapy historii życia Mulan i jej rodziny: są to obrazy rzeczywistości przed, po i w trakcie służby dziewczyny w armii. Obrazy te wyznaczają także pewnego rodzaju momenty przełomowe, łączące i przeplatające dwa, wydawać by się mogło, dychotomiczne światy: żeński, który rozpoczyna i kończy utwór, oraz męski - konstytuujący część centralną. Mulan zastajemy pochyloną nad krosnem w jej własnym izbie. Ciche odgłosy pracy maszyny przerywają westchnienia dziewczyny, której zmartwieniem stały się zasłyszane informacje – władca szykuje wyprawę wojenną, a co za tym idzie, zbliża się nieuchronny pobór do armii męskich przedstawicieli rodów zamieszkujących tereny kraju. W rodzinie Mulan jedynym dorosłym mężczyzną jest jej ojciec. Brat dziewczyny jest zbyt młody, aby przejąć obowiązki rodzica i wypełnić tym samym własną powinność względem głowy rodu. W obawie o zdrowie i życie ojca, Mulan podejmuje decyzję o wzięciu udziału w wyprawie wojennej w jego zastępstwie, aby uchronić rodzica przed możliwymi obrażeniami, jednocześnie ratując honor rodziny zmuszonej wytypować reprezentanta. Po rozpoczęciu przygotowań do wojny, Mulan rusza w stronę miasta, aby nabyć niezbędny ekwipunek i móc oporządzić konia, na grzbiecie którego wyruszy w nieznane. Rozstanie z rodziną jest bolesne i mimo rosnącego dystansu dzielącego dziewczynę od rodzinnej miejscowości, Mulan nieustannie zdaje się, że wciąż słyszy tęskne nawoływania matki i ojca. Przemierza kolejne krainy, a obraz jej wojennej tułaczki potęguje zastosowany w wierszu kontrast: między tym co zostało w tyle, domem pobrzmiewającym głosami najbliższych, a tym, co stało się codziennością, czyli zmieniającymi się każdego dnia krajobrazami oraz odgłosami natury, która otacza młodą wojowniczkę. Ta, odważna i niezłomna, wytrwale znosi trud nowej rzeczywistości dzień po dniu, rok po roku - aż minie dwanaście lat wędrówki. Sukces spełnionej służby prowadzi Mulan przed oblicze samego Syna Niebios, a jej czyny i poświęcenie owocują pochwałami i nagrodami. Kobieta jednak odmawia wyróżnień i urzędniczego stanowiska, prosząc o jedno: wielbłąda, który zawiezie ją do domu. Jej życzenie zostaje spełnione. Mulan, zawitawszy do rodzinnego domu, wywołuje radość na twarzach najbliższych: zniedołężniałych już rodziców oraz dorosłego rodzeństwa, młodszego brata i siostry, którzy rozpoczynają przygotowania do powitalnej uczty. W związku z nieoczekiwanym świętowaniem zabite zostają zwierzęta hodowlane. Mulan natomiast powraca do swojej izby i, z naturalną wręcz lekkością, zmienia krępujące męskie odzienie na swój dawny strój. Wpina we włosy ozdoby i pudruje się, dopełniając tym samym swój pierwotny, kobiecy wizerunek. W takiej kreacji wita niespodziewanie przybyłych towarzyszy broni, którzy dopiero po chwili rozpoznają w niej wieloletniego druha. Nie są to jednak ostatnie wersy utwory. Te mają już poważniejszy wydźwięk: są pytaniem dotyczącym możliwości rozróżnienia płci biegnących obok siebie zajęcy. Mulan, przywdziawszy męski strój, nie zostaje rozpoznana przez swoich kompanów. Fizyczność i seksualność pozostają ukryte, lecz jej zdolności nie odbiegają od tych płci przeciwnej, nikt więc nie jest w stanie odkryć jej prawdziwej tożsamości [4]. Strój i atrybuty stają się zatem rodzajem wyznacznika płci kulturowej, determinującym przynależność do danej grupy. Końcowe wersy utworu można uznać również za podkreślenie mnogości ludzkich oblicz, które kreowane są przez konkretne sytuacje. Życie na terenach na styku kultur stepu i roli, jak również niepewne czasy podbijania i bycia podbijanym wymusiły na ludności dwoistość ról i łatwość adaptacji [5].
Samiec zająca nogami przebiera,
Oczy swe mruży samica
Jak tu samicę od samca odróżnić,
Gdy ramię w ramię jedno z drugim kica? [6]
Druga wersja utworu, identyczna w kwestii przebiegu wydarzeń, inaczej akcentuje kolejne wydarzenia. Znaczącą część poświęca się wojnie oraz dokonaniom Mulan. Zmienia się także geografia w stosunku do pierwszej wersji; wspomniane zostaje jezioro Qinghai zamiast Rzeki Żółtej oraz cel ataku – hotańscy Tybetańczycy. Osiągnięcia Mulan skwitowane zostają słowami ojca, który dopiero teraz zrozumiał, że córka może być tak przydatna jak syn [7]. Zakończenie stawia dziewczynę na piedestale bohaterów: wyrażona zostaje nadzieja, że gdy serca wszystkich oficjeli i synów będą tak cnotliwe jak serce Mulan, staną się niezłomni w wierności i oddaniu, a ich sława przetrwa wieki. Emfaza położona jest na cechy, które umożliwiły dziewczynie heroiczne czyny – synowską nabożność i lojalność – cechy, które prawdopodobnie zostały inkorporowane wraz z pierwszym spisanym konfucjańskim przekazem. Oba wymienione przez Guo Maoqiana utwory „Mulan” pojawiają się w chińskiej literaturze w różnych wersjach. Według wielu badaczy, nie ma mowy o zachowaniu oryginalnej treści utworu i że domniemany pierwowzór również odznacza się śladami korekt z czasów Tangów, których mógł dokonać sam urzędnik Wei.
© 1998 Walt Disney Animation Studios. Źródło: Internet |
Motyw walczącej w przebraniu mężczyzny dziewczyny powielany był przez kolejne pokolenia, rodząc niezliczone liryczne, epickie czy dramatyczne wersje historii Mulan; stał się inspiracją dla wielkich literatów; pozwolił nieufnym krytykom władzy skryć w jego treści niezadowolenie i rozgoryczenie rzeczywistością; aż w końcu na dobre zakorzenił się w kulturze chińskiej jako symbol cnotliwości, odwagi i lojalności. Według profesora Zhanga Qingfa, dzięki ciągłemu procesowi rozwijania historii w kolejnych epokach, stał się swoistym paradygmatem kulturowym [8]. Ilość dzieł nawiązujących bądź powstających na kanwie opowieści o Mulan okazała się na tyle duża, że nastał moment potrzeby usystematyzowania zagadnienia w sztywne ramy książkowego kompendium. Zadania podjęło się już kilka zespołów redaktorów, jak choćby autorzy „Studiów nad postacią Hua Mulan” lub „Spojrzenia na literacką spuściznę Mulan” [9]. Niemal wszystkie utwory czerpiące inspirację z pierwotnej historii, a także chłonące nowe pomysły od siebie nawzajem, wymagają kontekstualizacji, która stanie się drogowskazem właściwej interpretacji poszczególnych motywów historii. Wiąże się to z nieuchronnym faktem przesiąkania dzieł nastrojami współczesnych autorom epok. Równolegle do „kanonicznych”, blisko związanych z domniemanym pierwowzorem, powstały również utwory luźno związane z przekazem, wykorzystujące zaledwie ułamek treści historii, a często – jedynie bohaterkę. Interesujące, że czynili to również ci autorzy, których sława przetrwała w chińskiej poezji i pamięci pokoleń do dziś. Mowa m.in. o dwóch największych poetach tangowskiego złotego wieku liryki: Du Mu i Bai Juyi, którzy skupili się nie tyle na osiągnięciach legendarnej postaci, lecz jej fizyczności. Ich utwory to siedmioznakowe tetrastychy, które wychwalają kobiece przymioty bohaterki, przeciwstawiając je męskiemu przebraniu. Du Mu stworzył „O świątyni Mulan”, który sugeruje niewypowiedzianą tęsknotę dziewczyny za dawnym życiem, a zręczność umiejętności łuczniczych przeciwstawia delikatnym łukom jej brwi. Bai Juyi poświęcił „Magnolii” (powołując się tym samym na kwieciste znaczenie chińskiej wersji imienia Mulan) aż dwa wiersze: „Odę do Magnolii” oraz „Wiersz przewrotnie dedykowany Magnolii” [10]. Żaden nie gloryfikuje odważnych czynów dziewczyny.
Po erze rozkwitu poezji, do łask literatów wkradł się nowy gatunek – dramat. W rezultacie najbardziej znane dzieła wykorzystujące motywy legendy to utwory dramatyczne z czasów Ming i Qing, choć i poprzedzająca je dynastia mongolskich Yuan czerpała z legendy motywy dla niejednej sztuki. Autorem najbardziej znanej jest malarz i rewolucjonista literatury XVI wieku - Xu Wei. Stworzył on sztukę mieszaną zaju „Mulan zastępuje ojca na wojnie”, skracaną często jedynie do imienia głównej bohaterki. Za sprawą dramaturga, Mulan po raz pierwszy od wieków dostaje nazwisko rodowe – Hua (花). Autor Dodane zostają też nowe wątki, które odzwierciedlają kulturę czasów powolnego schyłku cesarstwa, w których zrodził się tekst sztuki. Zasadnicza zmiana dokonuje się w szczegółach tła historyczno-politycznego (rebelia pod przewodnictwem bandyty) oraz ilości informacji o bohaterach wchodzących we wzajemne liczne relacje. Podkreślone zostaje dziewictwo Mulan (mimo życia w męskich gronie i wojny). Ponadto, dziewczyna ma krępuje stopy, czego musi się wyrzec ze względu na powodzenie planu udawania mężczyzny. Po wojennej tułaczce zaaranżowany zostaje ślub Mulan z wykształconym mężczyzną z jej miejscowości.
Kolejna ważna dla interpretacji modelu kulturowego Mulan jest „Historie z czasów Sui i Tang”. To znana chińska powieść Chu Renhuo tworzącego w czasie panowania Qingów. Autor poświęca postaci Mulan pięć na sto rozdziałów swojego utworu, przy czym powiela wiele motywów ze sztuki Xu Weia. Znacząco rozwija wątek walki, przeciwstawiając żyjącą w czasach dynastii Sui Mulan o mieszanych korzeniach wrogowi nadchodzącemu znad granic. Uśmierca również ojca wojowniczki. Podczas walk Mulan zostaje wzięta do niewoli przez oddział, którego dowódcą jest kobieta. Ta, usłyszawszy historię poświęcenia i odwagi dziewczyny, wypuszcza uwięzioną i mianuje ją swoją pomocnicą - tak rodzi się między nimi przyjaźń. Po zakończeniu wojny władca pragnie nagrodzić Mulan zostaniem jego konkubiną, jednak bohaterka, nie chcąc żyć daleko od matki, wybiera samobójstwo [11]. Czasy Qingów zaowocowały również anonimową powieścią: „Mulan: biografia niezwykłej kobiety” (znana również jako „Historia lojalnej, cnotliwej, odważnej i niezwykłej kobiety”). Dodana zostaje w niej postać dziadka nazwisku Zhu, od którego Mulan uczy się sztuk walki. W międzyczasie cesarz Taizong występuje przeciwko plemieniu Tujue (突厥). Opowieść jest oryginalna w zestawienia z innymi wersjami ze względu na występowanie transcendentnych bytów i motywu buddyjskiej drogi, którą przebywa Mulan w trakcie wojennych zmagań. Co znamienne, w tej historii cesarz ulega podszeptom dworu i oskarża Mulan o zdradę. Dziewczyna, krzycząc, że jej serce jest niezdolne do takich czynów, wyrywa je i umiera.
Z kolei XX wiek jest specyficznym czasem dla literatury; to okres głębokich przemian kulturowo-społecznych w cesarskich Chinach, które od połowy lat 40. Stają się Chińską Republiką Ludową. Zawirowania polityczne oraz okres chińsko-japońskich wojen sprzyjał rozwijaniu się wątków propagandowych i anty-japońskich w niemal każdej dziedzinie sztuki. Historia Mulan również padła ich ofiarą, w efekcie czego powstało kilka pozycji kinematograficznych i dramatycznych, które cechuje mocne upolitycznienie w celu wzbudzenia konkretnych negatywnych emocji względem narodu japońskiego (przedstawionego głównie jako okupant-gwałciciel Mulan utożsamiającej naród chiński). Postanowiłam pominąć ich szerszą interpretację, gdyż zbyt wiele zatraciły z pierwotnego przekazu. Co więcej, nie wpłynęły one na zmianę postrzegania i interpretowania legendy, która w podręcznikach szkolnych wciąż występuje pod postacią spisanej dawno temu ballady i tak też jest interpretowana. Znacznie bardziej interesującym obiektem badań mógłby stanowić najnowszy film fabularny z 2009 roku „Mulan” produkcji hongkońskiej w reżyserii Ma Jingle. Ten nie powiela co prawda motywów z ubiegłego wieku politycznych przepychanek, jednak zmianie ulega dyskurs: Mulan całkowicie poświęca się walce na rzecz państwa. Jej patriotyczna postawa nie pozwala jej nie tylko przyjąć nagrody, lecz również wziąć ślubu z mężczyzną, z którym nawiązała romans. Jedyną przyczyną jest zapowiedź kolejnych walk, w których państwo potrzebuje obywatela. Film jest w zasadzie skierowany tylko do chińskiego odbiorcy i pod tym kątem został wyreżyserowany.
Aby we właściwy sposób zinterpretować legendę o Mulan oraz model kobiety weń ukazany, zdecydowałam się podzielić powyższy podrozdział na trzy części: tradycyjne umiejscowienie roli kobiety w kulturze dawnych Chin, odniesienie do xiao i jego kobiecego aspektu oraz obrazu kobiety-wojowniczki na tle uwarunkowań historycznych. Jak ważną rolę w osiągnięciu ideału odgrywała cnota nabożności synowskiej sugeruje chociażby liczba dzieł wydanych na przestrzeni wieków - licznych kompendiów pożądanych kobiecych zachowań oraz przykładów najbardziej oddanych synów i córek. To wcześniej wspomniana „Księga xiao”, ale także: „Żywoty kobiet niezwykłych”, „Księga xiao dla kobiet”, „Lekcje dla kobiet”, „Lekcje zachowania dla kobiet” czy „Dwadzieścia cztery przykłady xiao”.
Xiao swoje ideały rozciągało także na córki, choć to właśnie czynnik płci determinował zupełnie inny model zachowania spełniającego założenia cnoty. Tożsamość kobiety, tak jak i reszty członków chińskiego społeczeństwa, tworzona była w oparciu o więzi oraz role, które z nich bezpośrednio wynikały. W tradycyjnej konfucjańskiej kulturze są to przede wszystkim trzy obowiązki posłuszeństwa oraz cztery cnoty (sancongside). Winna posiadać je wartościowa - w rozumieniu spełnienia swojej roli w społeczeństwie - córka. Posłuszeństwo dotyczy ojca (przed zawarciem małżeństwa), męża (po zawarciu małżeństwa) oraz syna (po śmierci męża). Po zawarciu małżeństwa, córka zrywa więzi z członkami własnego rodu i wiąże się z rodziną poślubionego mężczyzny, wobec której, a przede wszystkim wobec teściów i męża, zyskuje nowe obowiązki. Najważniejsze cnoty kobiety dotyczą właściwej moralności, uroku, właściwej mowy oraz biegłości i pieczołowitości pracy. Przejawów niepodzielnie królującego patriarchalizmu odszukać można również w najstarszych utworach z „Księgi pieśni”. Jedna z nich wskazuje na konieczność odmiennego traktowania noworodków różnych płci ze względu na różnice w ich późniejszej roli dla społeczeństwa. Z kolei inna zawiera sugestywny obraz związku pewnego króla i jego konkubiny. Podług późniejszych komentarzy, opowieść sugeruje, że kobiety mogą być przyczyną okrucieństwa oraz chaosu, nie ma więc dla nich miejsca w rozwiązywaniu spraw publicznych - powinny pozostać przy tkactwie i hodowli jedwabników. Aby ustrzec się przed niesłusznym osądem, warto zauważyć, że w tej samej księdze wychwala się dobre matki władców i cnotliwe kobiety o nienagannej moralności, choć ów cnota jest wąską specjalizacją: właściwym wypełnieniem roli matki lub żony. Wzmianek o kobietach chwalonych za dokonania artystyczne czy intelekt na próżno szukać w tak dawnych czasach. Profesor Keith Knapp utrzymuje, że we wczesnym średniowieczu obrazowanie córczynego oddania rodzicom było całkiem powszechnym zwyczajem, które nie różniło się werbalnie od synowskiego, oprócz niejakiej biegunowości: czyny, które w imię xiao dokonywać miały córki częściej graniczyły z ekstremum, np. samobójstwem, dzieciobójstwem czy śmiercią społeczną. Profesor podkreśla ogólną przynależność cnoty do kategorii męskich przymiotów, lecz praktykowanych (w jej męskich aspektach) przez kobiety w momencie, kiedy w rodzinie brakowało mężczyzn, którzy mogliby wprowadzić ją w życie – nabożne kobiety nazywa „przyszywanymi synami”. Cnota ta była niejako pochodną sytuacji, w której się znajdowały, dlatego z biegiem lat coraz rzadziej poświęcano czas na rozwijanie tej kwestii w narracjach i komentarzach [12].
Kobietom poświęcono relatywnie mniej miejsca na kartach historii Chin, jednak doceniono je w znacznie większym stopniu aniżeli sądzą najwcześniejsze zachodnie narracje. Te w swoich analizach powołują się jedynie na te wątki kulturowe, które tworzą opresyjną dla zachodnich kategorii wizję życia: krępowanie stóp, mordowanie i sprzedaż mały dziewczynek, brak własnej decyzyjności w sprawie małżeństw, itd. Bohaterskie kobiety wojowniczki, których przykładów dostarcza historiografia zupełne zmieniają wykreowany monolit wyobrażeń o chińskim społeczeństwie i roli kobiet [13]. Choć w normalnych okolicznościach, kobieta wychowana w kulturze konfucjańskiej to modelowo jednostka posłuszna i biernie pozostająca w sferze domowej, nie zawsze owe warunki mogły zostać spełnione. Rola płci ulegała stopniowym transformacjom - forma, którą przyjął konfucjanizm została narzucona dopiero w czasie panowania Hanów. Zmiana, która nastąpiła wraz z przyjęciem nauk Mistrza Konga jako doktryny państwowej oraz jej popularyzacji, sięgnęła sfery nauki: odtąd literaci skupiali się głównie na tematach społecznych, deprecjonując sprawy militarne. W efekcie wiele tekstów o tematyce wojskowej zaginęło w mrokach historii. O kobietach uczestniczących w wojskowych ćwiczeniach wspomina się częściej około II w. p.n.e., chociaż już 400 lat wcześniej takie przypadki wymienia „Sztuka wojny”. Jej autor, Sun Zi, uważa, że kobiety mogą nauczyć się wojskowej dyscypliny równie dobrze jak mężczyźni [14]. Uczestnictwo w rutynowych treningach oraz umiejętność posługiwania się bronią (łukiem lub halabardą) stała się udziałem kobiet zamieszkujących narażone na ataki zewnętrzne rubieże cesarstwa [15]. Peryferia często należały do zasymilowanych ludów koczowniczych Azji, co z kolei istotnie wpływa na postrzeganie przez nich płci: pozycja kobiety była tam silniejsza niż w „rdzennej” kulturze chińskiej, a sztuka walki jawiła się jako podstawowa umiejętność przetrwania. O ile Mulan rzeczywiście swój rodowód wywodziła z ludów Xianbei, posługiwanie się bronią nie były dla niej niczym nowym – kobiety tego plemienia były ćwiczone w jeździe konnej oraz łucznictwie. Hanowie z kolei w czasie wojen powierzali kobietom zadania jedynie pośrednio związane z obroną: pilnowanie inwentarza, dostarczanie żywności, odbudowę ubytków w murach obronnych, wzmacnianie fortyfikacji czy medyczną opiekę nad rannymi. Bronią mogły posługiwać się służące, które uczono obrony pana w razie niebezpieczeństwa [16]. Odważne czyny heroin, które w chińskiej kulturze sławione są do dziś, niemal zawsze motywowane były jednym z dwóch czynników. Pierwszy potwierdza niecodzienny, choć konfucjański charakter militarnych działań: wojowniczki sięgały po broń jedynie, gdy było to niezbędnym warunkiem wypełnienia obowiązku obrony i opieki mężczyzny, z którym wiązały ją więzi rodzinne: męża bądź ojca. Ich motywacja nigdy nie obejmowała zainteresowania polityką czy miłością do oręża i rywalizacji. Większość legendarnych bądź historycznych bohaterek znalazło się w sytuacji bez wyjścia, w której walka była jedynym możliwym rozwiązaniem wypełnienia swojej powinności i przejawem kobiecej cnotliwości. Choć ich czyny odbiegały od ujednoliconej kanonem wizji obowiązków kobiety w społeczeństwie, najważniejsza okazała się motywacja ich działań, która wynikała z emanacji xiao. Drugi, znacznie rzadszy przypadek kobiecych działań wojennych dotyczy liderek powstań, których siłą napędową były niesłuszne działania organów państwa [17].
Przypisy:
1. J.Su, Shi Poetry: Music Poems Bureau, [w:] How to Read Chinese Poetry. A Guided Anthology (red. Z.Cai), Nowy Jork 2008, s.84.2. X.Tian, From the Eastern Jin through the Early Tang, [w:] The Cambridge History of Chinese Literature (red. S.Kang-I, S.Owen), Tom I, Cambridge 2011, s. 217-218.
3. Q.Zeng, Mulan congjun geyao ji beiwei „tianzi” he „kagan” de bingcun, „Jiagnxi Social Sciences”, Nr 12, 2016, s. 96-97.
4. W.Idema, S.Kwa, Mulan: Five Versions of a Classic Chinese Legend with Related Texts, Indianapolis 2010, s. XIV-XV.
5. Q.Zeng, ibidem, s. 97.
6. J. Zawadzki, Dawna literatura chińska. Antologia i omówienie. Tom I (od początków do X w. n.e.), Seatlle 2015, s. 368 .
7. W.Idema, S. Kwa, ibidem, s. 6.
8. Q.Zhang, Qinü qishi – Mulan congjun de xushi fazhan yu quji jiangou, „Journal of Chinese Language and Literature of National Taipei University”, Nr 11, s. 117-147.
9. L.Edwards, Transformations of The Woman Warrior Hua Mulan: From Defender of The Family To The Servant of The State, „Nan Nü”, Nr 12, 2010, s. 176.
10. L.Edwards, Mulan, [w:] Biographical Dictionary of Chinese Women. Antiquity through Sui 1600 B.C.E. – 618 C.E. (red. L.X.H.Lee, A.D.Stefanowska), Nowy Jork 2015, s. 325-326.
11. W.Idema, S.Kwa, ibidem, s. 81.
12. K.Knapp, Selfless Offspring: Filial Children and Social Order in Medieval China, Honolulu 2005, s. 164-165.
13. L.Dong, ibidem, s. 16.
14. L.Carrier, The Tradition of Mulan: Woman in Chinese Warfare, [online] https://www.researchgate.net/publication/282158267_The_Tradition_of_Mulan_Women_in_Chinese_Warfare, 25.05.2015, [dostęp: 22.05.2016], s.1-2.
15. S.Henning, Women in the Martial Arts: China, [w:] Martial Arts of the World: An Encyclopedia (red. T.Green), Tom 2, Denver 2001, s. 689-690.
16. L.Carrier, ibidem.
17. X.Li, Chinese Woman Soldiers: A History of 5 000 years, „Social Education”, Tom 58, Nr 2, 1994, s. 67-68.
1 | 2 |
Notka o autorze
Justyna Targ - absolwentka sinologii oraz etnologii i antropologii kulturowej Uniwersytetu Gdańskiego. W latach 2014-2015 przebywała na stypendium na China Youth University of Political Sciences. Od 3 lat pracuje dla polskiego producenta jako doradca ds. rynku i kultury chińskiego biznesu.
Komunikaty
Etnologia.pl
czasopismem
Pragniemy poinformować, iż z dniem 31.03.2010 roku decyzją Sądu Okręgowego w Poznaniu Wydział I Cywilny strona internetowa www.etnologia.pl została zarejestrowana jako czasopismo pod tytułem Etnologia i wpisana do rejestru Dzienników i Czasopism Sądu Okręgowego w Poznaniu pod numerem RPR 2613.
Serwisy powiązane tematycznie
O Ludach Północy
Arktyka.org - informacje o rdzennych ludach zamieszkujących obszary Arktyki i terenów subarktycznych. Historia, kultura, teraźniejszość.
Indianie Ameryki Pn.
Indianie.org.pl - kultura, sztuka i tradycja Indian Ameryki Północnej - teksty, galerie fotografii, krótkie prezentacje filmowe i muzyka.