Kazachstan na drodze islamskiej odnowy. Kierunki rozwoju

Polityczna suwerenność Kazachstanu przełożyła się na "niezależność" religijną, czego wyrazem było utworzenie Duchownego Zarządu Muzułmanów Kazachstanu (DZMK). Autonomiczny muftiyat mimo wszystko nie zmienił historycznie uwarunkowanej pozycji Kazachstanu jako "religijnej prowincji", usytuowanej z dala od tradycyjnych centrów rozprzestrzeniania islamu. Wprawdzie od powstania DZMK państwo posiada własny "Zarząd", niemniej jednak islamskie centra nadal pozostają poza granicami Kazachstanu. Swoista zaściankowość religijna jest z kolei atrakcyjna zarówno dla przedstawicieli różnorodnych ugrupowań islamskich jak i emisariuszy odmiennych konfesji. O skuteczności tych ostatnich świadczy liczba 300-500 tys. muzułmanów (36), którzy porzucili islam na rzecz innych religii. Jest to konsekwencja procesu sekularyzacji, który obecnie jawi się przyczyną, katalizatorem pluralizmu religijnego w post-radzieckim Kazachstanie, otwierającego miejscowym muzułmanom drzwi do Berger'owskiego "religijnego supermarketu".
Od początku lat 90-tych XX wieku następuje rozbudowa sieci islamskiej edukacji (m.in. Islamski Instytut w Almaty), wydawane są islamskie czasopisma (np. kazachskojęzyczny "Świat Islamu"). Powstanie Islamskiego Instytutu zapewnić miało wykształcenie odpowiednich kadr, którym obce będą radykalne ideologie, z jakimi powracali do Kazachstanu absolwenci Egipskich i Pakistańskich instytutów islamskich. Nie ustaje również budowa meczetów, których liczba w momencie rozpadu ZSRR wynosiła 63, zaś na dzień dzisiejszy - 1711. Jednak jak zauważa jeden z czytelników rosyjskojęzycznej gazety "Karawan": "Aby wiara naszych przodków i tradycje narodu nie zostały zapomniane, duchowi przewodnicy Kazachstanu powinni mówić prostym i zrozumiałym językiem, dbać o wydawanie odpowiedniej literatury, a nie z zadowoleniem zacierać ręce z powodu wzrastającej liczby meczetów" (37). Powyższe stwierdzenie, chociaż od jego wygłoszenia upłynęło już osiem lat, nadal pozostaje aktualne. Nowy etap islamizacji w Kazachstanie odbywa się raczej przy minimalnym udziale oficjalnych struktur muzułmańskiego "duchowieństwa". Podstawowa edukacja religijna, ukierunkowana na wyjaśnianie strony obrzędowej, dogmatyki islamu czy też interpretacji Koranu, najczęściej przeprowadzana jest w języku kazachskim. Tym samym staje się niedostępna dla znacznego procentu kazachskiej społeczności, która nie włada językiem rodzimym. Wprowadzanie w arkana religii Muhammada również dla osób posługujących się językiem kazachskim nie jest zjawiskiem powszechnym. Wielu moich kazachskich rozmówców żaliło się na nieumiejętność czy też brak chęci muzułmańskiego "duchowieństwa" w wyjaśnianiu zawiłości islamu. Z kolei mułłowie żalą się na funkcjonowanie praktyk i obrzędów religijnych dalekich od kanonicznego islamu, lecz przez przeciętnego Kazacha z takowym utożsamiane. Nie powinny zatem dziwić dane, zgodnie z którymi liczba muzułmanów wypełniających nakazy śari'atu nie przekracza półtora miliona osób, wliczając również tych, którzy nie odbywają obowiązkowej pięciokrotnej modlitwy (namaz), ale sporadycznie przychodzą do meczetu, aby poprosić imama o przeczytanie modlitwy w intencji krewnych i przodków (38).
Odwiedzając w piątkowe popołudnie centralny meczet w Almaty, natrafiamy na nieprzerwany potok ludzi wchodzących i wychodzących z meczetu. Zjawisko całkowicie zrozumiałe - jest to bowiem czas piątkowej modlitwy (gom'e namaz), obowiązkowej dla wszystkich muzułmanów. Jednakże podążając śladem przybywających wiernych, wchodzimy nie do głównej sali meczetu gdzie odprawiona zostanie modlitwa, lecz do niedużej sali przeznaczonej do czytania Koranu. Pośrodku sali siedzi mułła, który po wypełnieniu pomieszczenia wiernymi, rozpoczyna czytanie Koranu (przez ok. 10 minut). Na zakończenie następuje du'a (39), po którym wierni zostawiają ofiarę i opuszczają salę, robiąc miejsce dla następnej grupy. Powyższa praktyka ma niewiele wspólnego z namazem, a na pewno nie powinna zastępować piątkowej modlitwy. Jest to ceremonia całkowicie dobrowolna (nieobowiązkowa w przeciwieństwie do namazu), związana ze składaniem ofiary (40), tj., składając ofiarę (np. datek pieniężny) obowiązkowo czyta się Koran, zaś ofiarodawca wykazując swą szczodrość może tym samym zwracać się do Allaha ze swoimi prośbami - oczywiście zwracać się z prośbą do Boga można i bez ofiary, ale uważa się, iż prośba poparta stosowną ofiarą jest traktowana przychylniej przez Wszechmogącego (w myśl zasady do-ut-des - "daję, abyś i ty dał").
Wypełnianie w powyższy sposób obowiązku piątkowej modlitwy nie powinno zaskakiwać, tym bardziej w Almaty. Miejscowi muzułmanie rzadko legitymują się umiejętnością czytania w języku arabskim, zdając się na mułłę lub śayh'a, którzy w ich intencji przeczytają Koran. Oczywiście nie oznacza to, iż są "gorszymi" muzułmanami (co często jest sugerowane) - są ofiarami procesu celowej ateizacji regionu, który znalazł się w kręgu oddziaływania ideologii komunistycznej. Przez lata najbardziej popularną formą zaspokajania indywidualnych potrzeb religijnych były odwiedziny lokalnych miejsc świętych. Obserwowane "czytanie Koranu" jest praktyką transplantowaną na grunt meczetu z miejsc świętych, mazarów, na których shiraqshi (stróż, strażnik mazaru, miejsc świętych) recytuje Koran, poświęcony duchom przodków (aruaq'om). Zgodnie z wierzeniami środkowo-azjatyckimi, w czwartki (w nocy z czwartku na piątek) duchy przodków odwiedzają domy swoich potomków gdzie "pożywiają się" - w pierwszej kolejności słowami Koranu recytowanego specjalnie dla nich po zakończeniu posiłku oraz zapachem smażonego tłuszczu i oleju. Czwartek i piątek uważane są również za dni szczęśliwe na odwiedziny mazarów świętych jaki i grobów zmarłych krewnych, ponieważ właśnie wtedy dusza zmarłego powinna znajdować się w pobliżu miejsca jego pochówku (41).
Indolencję Duchownego Zarządu Muzułmanów Kazachstanu w sferze aktywizacji powszechnej edukacji muzułmańskiej, wykorzystują przedstawiciele różnorodnych ugrupowań islamskich. Wprawdzie kazachskie władze wysoko oceniają moralny potencjał religii, również jako decydującego czynnika w konsolidacji życia społecznego, to jednocześnie wykluczają możliwość powstawania partii politycznych o charakterze religijnym. Fakt ów w swoich przemówieniach podkreśla prezydent Nazarbajew: "W Kazachstanie, na mocy Konstytucji, religia pozostaje oddzielona od państwa. Ruchów i partii politycznych o orientacji typowo religijnej być nie powinno. Tworzymy warunki dla swobodnego rozwoju wszystkich religii [...]" (42). Na początku lat 90-tych ubiegłego stulecia na kazachskiej arenie politycznej próbowała zaistnieć partia "Alasz", postulująca budowę Wielkiego Turkiestanu - konfederacji niezależnych państw tureckich. Przedstawiciele partii, uważali islam za jedyną konsolidującą siłę, będącą w stanie odrodzić kazachską nację. Wnioskowali reformę religii w zgodzie z prawdziwym duchem Koranu, potrzebami współczesności i cechami narodowymi ludności tureckiej (43). Partii nie udało się zarejestrować i w roku 1993 rozpadła się (44).
W młodych republikach post-radzieckich, niemożliwe często staje się możliwe - tym bardziej, jeśli się jest bratankiem urzędującego prezydenta. 35 letni Kajrat Nazarbajew (syn młodszego brata prezydenta N. Nazarbajewa), naczelnik departamentu kadr kazachskich służb specjalnych (najmłodszy generał-major w republice), 27 kwietnia 2005 roku zarejestrował ugrupowanie "Republikański Ruch Aq Orda". Aq Orda ("Biała Orda (45)") jak na razie nie jest partią polityczną, ale zgodnie ze słowami jej lidera przeobrażenie nastąpi pod koniec przyszłego roku (46). Oficjalna informacja o powołaniu ugrupowania Aq Orda padła z ust jej założyciela, podczas "patriotyczno-duchowego wieczoru" przebiegającego pod hasłem: "Miłość do Ojczyzny - od prawowierności", na którym obecny był główny mufti Kazachstanu - Absattar Derbisali. Na podstawie wygłoszonego przemówienia przez Kajrata Nazarbajewa można naszkicować zasadniczy kierunek ideologiczny przyszłej partii. Hasła wznoszone przez lidera "Białej Ordy", nie pozostawiają złudzenia co do obranego kierunku: "Nie potrzebujemy jakiejś nowej ideologii narodowej - od tego jest islam" (47). W dalszej części przemówienia K. Nazarbajew powiedział, iż wprawdzie zgodnie z Konstytucją Kazachstanu zakazane jest tworzenie partii politycznych o charakterze religijnym, jednakże muzułmanie Kazachstanu powinni dokonywać wyborów orientując się na wskazania religijne. Zgodnie z jego słowami, chrześcijanie i judaiści nie są "wrogami" muzułmanów Kazachstanu, lecz "młodszymi braćmi". Kazachstan zaś nie potrzebuje zbyt wielu religii na swoim terenie; w zupełności wystarczą trzy: islam, chrześcijaństwo i judaizm.
Czyżby to zapowiedź końca pluralizmu religijnego w Kazachstanie? Byłby to zapewne przedwczesny wniosek, chociaż opinia K. Nazarbajewa zbieżna jest z zapatrywaniami muftiego Derbisali, na kwestię "nietradycyjnych" konfesji działających na terytorium Kazachstanu. Według muftiego "[...]większy niepokój wywołuje sytuacja, zgodnie z którą Kazachstan stał się areną działalności nietradycyjnych religii i totalitarnych sekt. Świecki charakter państwa, oddzielenie od niego religii nie oznacza, iż nie powinno być dokładnej, przemyślanej polityki państwa w obszarze religii: dla jej przeprowadzenia niezbędnym jest wprowadzenie stosownych korekt, w istniejące prawo dotyczące religii i organizacji religijnych. Niewątpliwie, sprawiedliwy i poważny stosunek do wszystkich konfesji i denominacji, funkcjonującym na terytorium republiki, nie oznacza, iż państwo nie powinno okazywać poparcia tradycyjnym religiom kazachstańskiego społeczeństwa" (48). Ciążące nad republiką widmo reglamentacji istniejących wspólnot religijnych, przy jednoczesnym objęciu patronatem państwa islamu i chrześcijaństwa, z czasem może nabrać kształtów konkretnej ustawy.
W przypadku sprawdzenia się przepowiedni niektórych analityków, typujących Kajrata Satybaldy Nazarbajewa na następcę urzędującego prezydenta, dzisiejszy "czekista-duchowny" zostanie Nazarbajewem II, prezydentem już nie Kazachstanu lecz państwa Turkestan. Utopijna idea Wielkiego Turkestanu jest bowiem marzeniem Kajrata Nazarbajewa: "jedno państwo w całym Turkestanie, wówczas będziemy mogli pomagać i popierać naszych braci - Tatarów, Inguszy, Czeczenów" (49). Pomysł zjednoczenia ludów tureckich w ramach jednego organizmu państwowego - Turkiestanu (50) ("Kraju Turków") nie jest koncepcją nową. Nie tak dawno odwoływali się do niej liderzy partii "Alasz", zaś w nieco dalszej przeszłości (lata 80-te XIX wieku), reformatorzy dżadydyści - stronnicy modernizacji muzułmańskich ośrodków nauczania. Dżadydyści krytykowali fanatyzm religijny, postulowali wydawanie książek i gazet w języku narodowym, propagowali idee panturkizmu i panislamizmu. Czas pokaże, z jakim skutkiem lider Aq Ordy będzie realizował wytyczone cele. Zakładając, iż deklaracje wyjdą poza ramy jednego przemówienia i przełożą się na rzeczywiste działania, to być może już wkrótce będziemy świadkami starcia dwóch wielkich utopii - pantureckiego Wielkiego Turkestanu, i idei utworzenia światowego kalifatu muzułmańskiego, co postuluje panislamska organizacja Hizb-ut Tahrir al-Islami (Islamska Partia Wyzwolenia).

W "religijnym supermarkecie" Kazachstanu

Powstanie głównego frontu, na którego linii przebiega nowy etap islamizacji republiki, związane jest z aktywizacją charyzmatycznych jednostek nawołujących do "duchowego oczyszczenia" kazachstańskiego społeczeństwa. W połowie lat 90-tych XX wieku szeroką popularnością w Kazachstanie cieszyło się dwóch "świętych": Sari Auliye (Żółty Święty) i Aq Auliye (Biały Święty) organizujący, często wielotysięczne seanse lecznicze (51). Działalność "żywych świętych" nie ograniczała się tylko do uzdrowień, lecz zgodnie z ich słowami zostali obdarzenie "darem", duchową siłą (qasiyet) przez duchy awliya (52), przede wszystkim aby dokonać odnowy duchowej mieszkańców Kazachstanu na drodze powrotu do islamu. Pojawianie się na arenie życia społeczno-religijnego charyzmatycznych postaci o zbieżnych z powyższymi koncepcjami ideologicznymi, nie jest zjawiskiem nowym. W powyższy nurt wpisuje się również jedno z najbardziej popularnych ugrupowań muzułmańskich, znane jako Aq jol ("Czysta droga"). Struktury Aq jol ukonstytuowały się w roku 1997 wokół osoby Bayjanov'ey Zeyniykamal Karjinbaevn'ey - uzdrowicielki z położonego nieopodal Almaty Kaskelenu. Okoliczności powstania grupy podobnie jak jej charakter doskonale odzwierciedlają proces aktywizacji ruchów religijnych w niepodległym Kazachstanie.
Spiritus movens Aq jol jawią się duchy kazachskich przodków, wokół których skoncentrowana jest sfera obrzędowa ugrupowania. Członkowie Aq jol wskazują na "duchowe oczyszczenie i wychowanie człowieka" jako zasadniczy priorytet "Czystej drogi". Wprawdzie w swojej praktyce obrzędowej Aq jol odwołuje się do islamu, który jest fundamentem ugrupowania, to jednocześnie pozostaje otwarte na napływ przedstawicieli odmiennych konfesji i narodowości. Zarówno liderzy jak i szeregowi członkowie ugrupowania podkreślają, iż Bóg jest jeden i dlatego błędem byłoby kategoryzowanie ludzi zgodnie z ich przynależnością jűz'ową (53), plemienną, etniczną czy religijną. Istotna jest natomiast wiara w Boga i zachowanie "czystości" tj., abstynencja, nieużywanie narkotyków etc. Zgodnie ze słowami moich respondentów, Aq jol niesie oczyszczenie i uzdrowienia ludzi, rozbudzając w nich wiarę/światło.
Poddając nawet pobieżnej analizie kwestie doktrynalno-obrzędowe wewnątrz Aq jol, na plan pierwszy wysuwa się kwestia kultu świętych, konstytuująca rzeczywistość ugrupowania. Kult muzułmańskich świętych stanowi podstawową kategorię "islamu ludowego", w którym pojęcia lokalnych awliya reprezentują sobą konglomerat synkretycznych, ukonstytuowanych na podstawie koranicznych i sufickich wyobrażeń, z dodatkiem stosownego kontyngentu ludowych zapatrywań na kwestie świętości.
W roku 1998 dochodzi do schizmy wewnątrz ugrupowania, które dzieli się na trzy niezależne odłamy. Na dzień dzisiejszy poszczególne odłamy ugrupowania znajdują się w stanie "zimnej wojny". Każda z frakcji uzurpuje prawo do jedynie "słusznej", "popieranej przez duchy przodków drogi ku prawdzie". Równolegle owi heretycy w herezji przerzucają się oskarżeniami o merkantylizm (54), wykorzystywanie i okłamywanie przychodzących do nich ludzi, używanie czarnej magii, kontakty z dżinami czy też stawianie poszczególnych liderów na piedestał świętości.
Życie religijne członków Aq jol w głównej mierze skoncentrowane jest w orda'ch (55), stanowiących podstawowe komórki poszczególnych odłamów ugrupowania. Na życie codzienne ordy składają się przede wszystkim seanse lecznicze gromadzące liczną publikę nie zawsze powiązaną z Aq jol, aczkolwiek to w nim upatrując nadzieje pomyślnego rozwiązanie swoich problemów zdrowotnych, dotyczących życia osobistego, etc. Punktem kulminacyjnym w tygodniowym preliminarzu działalności ordy, jest obrzęd shiraq ("świece"), odprawiany z reguły w każdy czwartek. Ceremonia shiraq, czyli palenia świec w intencji duchów przodków, posiada długą tradycję w Azji Środkowej i związana jest z kultem przodków. Pamięć o zmarłych przodkach podtrzymywana jest w ramach kompleksu rytuałów domowych, na które składają się konsumpcja jedzenia specjalnie przygotowanego na tą okazję i recytacja Koranu w intencji przodków.
Zakończenie seansów leczniczych zbiega się z podjęciem przygotowań do punktu kulminacyjnego ceremonii shiraq, którym jest bata (błogosławieństwo) udzielane przez duchy przodków i muzułmańskich świętych. Przystępując do przekazania błogosławieństwa podczas ceremonii shiraq, osoba predestynowana (aqqu) (56), tj. jeden z "wybrańców duchów", staje naprzeciwko zgromadzonych ludzi czekając na znak od duchów. "Przybyły" aruaq w pierwszych słowach (za pośrednictwem "medium" - aqqu) zwraca się do wszystkich zebranych, udzielając ogólnego błogosławieństwa. W dalszej części bata duch zwraca się indywidualnie do każdego ze zgromadzonych, przywołując fakty zarówno z przeszłości jak i dotyczące dalszego życia człowieka. Należy pamiętać, iż do Aq jol trafiają ludzie borykający się z poważnymi problemami życiowymi, dlatego też w zdecydowanej większości błogosławieństwo ma na celu udzielenie duchowego wsparcia człowiekowi. Podawane są przybliżone daty "prób", jakim poddana zostanie dana osoba, po których pomyślnym przejściu powinno nastąpić rozwiązanie dręczących człowieka problemów. Jednocześnie duchy zaznaczają, iż będą wspierać osobę w trakcie każdej z przepowiadanych prób. Słowa aruaq'ów jednakże nie koncentrują się tylko na zapewnieniach o otoczeniu opieką danej osoby. W swoich błogosławieństwach duchy często krytykują ludzi za prowadzony tryb życia (przede wszystkim za picie alkoholu), nakazując podjęcie praktykowania obowiązkowej pięciokrotnej modlitwy, grożąc jednocześnie poważnymi konsekwencjami w przypadku nie wypełnienia poleceń.
W tym miejscu chciałbym zwrócić się w kierunku popularności ruchu Aq jol, którego fenomen ogarnął cały Kazachstan. Świadczy to z jednej strony o utracie monopolu "oficjalnego islamu" reprezentowanego przez DZMK na dyskurs religijny. Liberalne (jak na razie) ustawodawstwo Kazachstanu dotyczące działalności wspólnot religijnych, rozszerzyło asortyment w "religijnym supermarkecie" republiki. Kazachstańcy uzyskali możliwość wyboru spośród opcji oferowanych przez różnorodne ugrupowania muzułmańskie. Na swoistym "bazarze idei" poczesne miejsce zajmuje Aq jol, którego "oferta" skierowana jest przede wszystkim do osób poszukujących konkretnych form doświadczenia sacrum. Ugrupowanie aspiruje do wypracowania nowej jakości islamu, jednoczącej nie tylko muzułmańskich mieszkańców kraju, ale i przedstawicieli odmiennych konfesji (głównie prawosławia). Wspomniana "nowa jakość islamu" budowana jest na bazie tradycjonalistycznego islamu, wzbogaconego o nowe formy obrzędowości nawiązujące do pre-islamskich tradycji religijnych Kazachów. Doskonale ilustruje to zasadnicza działalność grupy, jaką są praktyki lecznicze. Tym samym jest to główny kanał, poprzez który struktury Aq jol zasilane są nowymi członkami i sympatykami.
Podkreślany przez członków Aq jol muzułmański charakter ugrupowania nie determinuje żadnych ograniczeń względem przyjmowania w swoje szeregi przedstawicieli odmiennych konfesji. W ramach Aq jol działają rosyjsko-języczne ordy, których liderzy nie są muzułmanami. Duchy kazachskich przodków i świętych nie są w tej materii islamskimi purystami i poprzestają na fakcie, iż danej osobie (niezależnie od przynależności etno-konfesyjnej) ofiarowany został "dar", który winien zostać przez nią przyjęty. Przyjęcie "daru" również nie warunkuje konwersji na islam, jakkolwiek zdarzają się podobne sugestie ze strony duchów. Istnieje natomiast imperatyw językowy, który w Aq jol przestrzegany jest z całą surowością. Etniczny Kazach, nawet jeśli nie włada rodzimym językiem, zobowiązany do przekazywania bata w języku kazachskim. Można doszukać się w tym prób rewitalizacji rodzimego języka, którego kondycja nie jest najlepsza (poza południowymi regionami Kazachstanu). W Almaty, gdzie istnieje duży procent Kazachów, którzy nie władają językiem swoich przodków, ordy rosyjsko-języczne cieszą się szczególną popularnością.
Uczestnicząc w spotkaniach jednej z "rosyjskich" ord, zaobserwowałem pewien eklektyzm wyrażający się w wystroju wnętrza. Pokój, w którym przyjmowała swoich pacjentów uzdrowicielka Tatyana, zdobiły plakaty przedstawiające Chrystusa, Sai Babę, pielgrzymów w Mekce (57). Na wątki synkretyzmu religijnego natrafiamy w całym Aq jol, jednak w "rosyjskich" ordach są najbardziej uchwytne. Są to odgłosy modnej w swoim czasie radzieckiej parapsychologii i teologii New Age. W latach 80-tych XX wieku, dużą popularnością w Kazachstanie cieszyli się bioenergoterapeuci, tzw. "ekstrasensi", od których pewne elementy przejęli i stosują w swoich praktykach niektórzy uzdrowiciele, w tym związani z Aq jol. Przepływ nowinek z zakresu medycyny niekonwencjonalnej odbywa się jak dawniej, z Moskwy do Kazachstanu, z tym że centra parareligijnych ugrupowań propagujących uzdrawianie komplementarne znajdują się na Zachodzie (58). Dyplomami "Najlepszego uzdrowiciela III-go tysiąclecia", wydanymi przez "Rosyjską Międzynarodową Rejestrację Medycyny Komplementarnej (59)", poszczycić się może dwóch liderów Aq jol - Ermek i Aq ana (60), którym powyższy tytuł przysparza splendoru, i udziela legitymizacji ich działalności leczniczej. "Rosyjskie" ordy w warstwie obrzędowej (bata, shiraq) pozostają wierne standardom panującym w Aq jol, jednak już interpretacja kwestii ideologicznych nasycona jest odwołaniami do długu karmicznego, kanałów energetycznych, karmicznych więzi, etc.
Działalność Aq jol możemy opisać w kategorii "tradycji odnalezionej" (61), tradycji poskładanej z ocalałych pozostałości i ponownie włączonej w krwiobieg życia religijnego Kazachstanu, lecz już w nowej rozbudowanej formie. Praktyki obrzędowe Aq jol wyszły poza indywidualne ramy, zostały włączone w organizację, z odpowiednią strukturą i ideologią. Jednak legitymizację tych poczynań mają zapewniać duchy przodków, demiurgowie ugrupowania. Dla sceptyków pozostają jeszcze pseudo-naukowe protezy w postaci dyplomów "Najlepszego uzdrowiciela...". Aq jol to również próba wyciągnięcia Kazachstanu z religijnego cienia rzucanego przez tradycyjne centra islamu w regionie, chociaż bardziej wynikająca z niespełnionych ambicji niż odzwierciedlająca rzeczywistość. Jedna z moich informatorek stawiając pytanie: "Dlaczego w Kazachstanie jest mniej wewnętrznych problemów niż w sąsiednich republikach? " Zaraz też udziela nie odpowiedzi: "Za sprawą Allaha, do którego codziennie modlą się członkowie i sympatycy Aq jol".
Wiara w możliwości ingerencji duchów zmarłych w życie doczesne ludzi, została dodatkowo wzmocniona poprzez bata. Kult świętych mający silne oparcie w narodowej tradycji, również dzięki Aq jol, zyskał nowych odcieni. S. P. Poljakov, podkreślając rolę i znaczenie mazarów (miejsc świętych) w życiu religijnym ludności środkowoazjatyckiej, podzielił się następująca uwagą: "Przez trzydzieści lat badania budowli kultowych i pogrzebowych, ekspedycja nie odnotowała ani jednego przypadku uznania za święte grobowców bojowników walczących za władzę radziecką, nie mówiąc już o miejscach pochówku komunistów" (62). Ostatnia uwaga rosyjskiego etnografa straciła na swojej aktualności, przynajmniej w odniesieniu do formowania się nowych miejsc świętych we współczesnym Kazachstanie. Władza radziecka, walcząc z "przedislamskimi reliktami", "źródłami i przetrwalnikami zabobonów", za jakie uważano miejsca święte, starała się przeorientować ich znaczenie na drodze desakralizacji miejsc kultu. W tym celu w pobliżu mazarów lub na ich terytorium wznoszono pomniki najczęściej upamiętniające bohaterów II wojny światowej. Kreowana tradycja świeckiej martyrologii miała zarówno na celu odwołanie się do wspólnej historii ludu radzieckiego i identyfikacji z nim, jak i zmianę środka ciężkości w motywacji odwiedzin miejsc świętych.
Transformacja ustrojowa i obserwowane odrodzenie religijne w regionie, spowodowało zwrot w kierunku tradycyjnych wartości reprezentowanych przez znamienitych przodków, oraz stymulowała poszukiwanie nowych, współczesnych autorytetów. W niepodległym Kazachstanie przeżywającym obecnie rewitalizację islamu zaobserwowałem stopniowy proces sakralizacji zmarłych prominentów Centralnego Komitetu KPZR. Otaczanie nimbem świętości dotyczy przede wszystkim długoletniego pierwszego sekretarza KPZR Dinmuhameda Achmedowicza Kunaeva (1912-1992 rok). Kunaev postrzegany jest jako swoisty "ojciec narodu", który potrafił w ciężkich czasach władzy radzieckiej nie dopuścić do zaniku miejscowej kultury, dbając zawsze o interesy mieszkańców Kazachstanu. Obecnie w południowym Kazachstanie w miejscowości Sozaq zbierane są środki na budowę meczetu noszącego imię pierwszego sekretarza. Na rozprowadzanej w trakcie ramadanu w 2003 roku ulotce, umieszczona została fotografia Kunaeva z wytłuszczonym napisem: Cały świat jego zna Auliye Ata (Elem Tanygan Eulie Ata). Również miejsce pochówku Kunaeva w Almaty jest obiektem peregrynacji. Jedna z moich informatorek (związana z Aq jol) opowiedziała, iż odbyła ziyarat wraz ze swoim kilkuletnim synem, aby uzyskać błogosławieństwo Kunaeva. Dzięki "wstawiennictwu" nowego "äuliye" syn informatorki powinien w przyszłości sprawować wysokie stanowiska, podobnie jak Kunaev, będący w swoim czasie pierwszą osobą w republice. Tym samym określona została "specyfikacja" "świętego", kreowanego na "ducha opiekuńczego" wyższych eszelonów władzy.
Podsumowując Aq jol stanowi swoistą zhierarchizowaną "korporację", w której poszczególni członkowie spełniają określone funkcje (szamani, jasnowidzący, udzielający błogosławieństw). Ważnym aspektem jest również integracyjna rola grupy, która organizując systematycznie (1-2 razy w tygodniu) obrzęd shiraq (włączający leczenie i indywidualne udzielanie błogosławieństw zebranym ludziom przez "przyzwane" duchy przodków) i pielgrzymki do miejsc świętych, pozyskuje tym samym nowych członków oraz utrwala więzi pomiędzy stałymi członkami grupy identyfikujących się jako /em>Aq jol'iści - co podkreśla ponad etniczny charakter ugrupowania. Charyzmatyczni przywódcy Aq jol, podkreślają muzułmański charakter ugrupowania, otwartego jednak na przedstawicieli innych wyznań (przede wszystkim chrześcijan) i narodowości innej niż kazachska. Praktyka obrzędowa (włączająca uzdrawianie) odzwierciedla proces syntezy tradycji islamskich z nie-islamskimi tradycjami regionu. Do Aq jol trafiają przedstawiciele różnych warstw społecznych, często nawet jeśli są muzułmanami, ich wiedza z zakresu religii Muhammada, jest bardzo powierzchowna. W ugrupowaniu przechodzą "kurs muzułmańskiej edukacji" opartej na własnej interpretacji islamu przez przywódców Aq jol, którzy odwołują się miejscowych tradycji, i "wskazówek" uzyskanych od zmarłych przodków.
W kazachskim "supermarkecie religijnym" "oferta" Aq jol w głównej mierze trafia do "selektywnych muzułmanów", których stosunek do islamu ma charakter wybiórczy i niekonsekwentny. W większości przypadków postawa "selektywnych muzułmanów" wynika z braku odpowiednich podstaw wiedzy religijnej. Zdają się wówczas na interpretację islamu według Aq jol, co jeszcze bardziej pogłębia przepaść między ich własną wiarą religijną (kreowaną przez Aq jol), a islamem dogmatycznym. Na dzień dzisiejszy trudno jest odpowiedzieć czy grupa ma szansę bardziej długofalowego zaistnienia, czy też przyszłość ruchu ograniczona jest długością życia jej charyzmatycznych liderów.

Rewitalizacja sufickiego bractwa Yasawiyya

Podsumowanie

PRZYPISY

Niniejszy tekst ukazał się drukiem w "Lud" 2006 r., t. 9, s. 53-68.
Publikacja za zgodą autora.