Etnologia.pl

O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...

Etnologia.pl poleca

Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość

Serwis etnologiczny

Polska

Nazwa 'Karaimi' to określenie zarówno pewnej doktryny religijnej, jak i grupy etnicznej. Doktryna wyłoniła się w VIII wieku n.e. z judaizmu, na gruncie sprzeciwu wobec traktowania przez faryzeuszy Talmudu jako księgi świętej. Na czele tej opozycji stanął Anan ben Dawid z Basry, który nauczał, że nie wolno nic dodawać ani ujmować z tego, co głosi Biblia (1). Nazwa doktryny pochodzi od arabskiego qara' (czytać, recytować). Podstawą tego wyznania jest Pięcioksiąg, zwłaszcza Dekalog, wraz z zasadą i obowiązkiem niezależnej ich interpretacji. Duchowni są obieralni, a ich zadaniem jest przede wszystkim przewodniczenie w zbiorowych modlitwach w karaimskich kościołach, tzw. kenesach (2).

Wyznawców karaimizmu można podzielić na trzy grupy o różnym pochodzeniu etnicznym: krymsko-polskich, pochodzących z krajów muzułmańskich oraz wywodzących się z Kozaków kubańskich. Tylko dla pierwszej z tych grup nazwa 'Karaimi' jest jednocześnie etnonimem (3). Bardzo ciekawa jest historia tej grupy etnicznej. Jej początek sięga wieku VIII i IX, kiedy to misjonarze karaimscy dotarli na Krym, gdzie w owym czasie istniało silne państwo Chazarów, których udało się Karaimom nawrócić (miało to głównie podłoże polityczne - Chazarowie uchronili się w ten sposób przed nawróceniem na wiarę któregoś z ich sąsiadów, chrześcijańskiego Bizancjum lub muzułmańskiej Persji) (4). Współcześni Karaimi są więc potomkami Chazarów oraz przybyłych na Krym w X wieku ludów kipczacko-połowieckich.

Na ziemiach polsko-litewskich znaleźli się na przełomie XIV i XV wieku. Według tradycji sprowadził ich książę Witold, najpierw na granicę Wielkiego Księstwa z posiadłościami Zakonu Kawalerów Mieczowych (zwłaszcza do miast Poniewież, Troki i Wilno), a później do grodów ruskich (Łuck, Halicz, Lwów) (5). Natomiast w granicach Polski po 1945 roku Karaimi znaleźli się na skutek repatriacji, zwłaszcza młodych ludzi (6).

Świadomość etniczna Karaimów zaczęła budzić się w XIX wieku. Związane jest to z istnieniem warstwy inteligencji karaimskiej, głównie pracowników rosyjskiej administracji, wśród których narodził się nieformalny ruch odrodzenia etnicznego, zmierzający do pogodzenia tradycji z nowymi przemianami społecznymi. Objawiało się to zwłaszcza w rozwoju literatury pięknej, zapoczątkowaniu czasopiśmiennictwa w języku rosyjskim i złagodzeniu przepisów kultu religijnego (polegającego m.in. na wzroście znaczenia języka karaimskiego zamiast hebrajskiego w liturgii) (7). Apogeum rozkwitu życia kulturalnego Karaimów w Polsce przypada na okres międzywojenny. W 1920 roku powstała w Trokach karaimska szkoła (wprawdzie działała tylko do 1923 roku, ale później młodzież uczyła się języka w szkole parafialnej), od 1924 roku ukazywało się czasopismo literacko-społeczne 'Myśl Karaimska', w 1932 roku utworzono w Wilnie Towarzystwo Miłośników Historii i Literatury Karaimskiej, zaś w 1936 roku Sejm uchwalił ustawę o utworzeniu Karaimskiego Związku Religijnego (8). W tym samym czasie miało miejsce również odrodzenie języka karaimskiego, zwłaszcza za sprawą działalności Aleksandra Mardkowicza, wydawcy słownika karaimsko-niemiecko-polskiego oraz czasopisma Karaj Awazy (w tłumaczeniu 'Głos Karaimski') (9).

W tym czasie ukształtowała się także w pełni świadomość etniczna Karaimów polskich. G. Pełczyński wskazuje na jej trzy składniki: przekonanie o wspólnym pochodzeniu, świadomość odrębności etnicznej oraz stosunek do terytorium (10). Na pierwszy element, świadomość wspólnego pochodzenia, składało się z jednej strony tradycyjne przekonanie o sprowadzeniu Karaimów na ziemie polsko-litewski przez księcia Witolda, z drugiej wywodzenie swego ludu z zamierzchłych czasów biblijnych, natomiast z trzeciej - wyraźne podkreślanie odrębności względem Żydów. Wielką rolę w tej kwestii odegrała działalność Szymona Firkowicza, który udał się z pielgrzymką do Ziemi Świętej. Szukał tam korzeni karaimskich oraz dowodów, że Karaimów nie było w Jerozolimie podczas ukrzyżowania Jezusa (nie będąc winnymi przelania krwi Chrystusa, nie byli narażeni na prześladowania). Drugi element, odrębność etniczna Karaimów, przejawiał się zwłaszcza w religii i języku (z podgrupy kipczackiej, grupy tureckiej, rodziny ałtajskiej (11)). Trzeci wyróżnik to stosunek do terytorium - można uznać, że Karaimi polscy mieli trzy ojczyzny ideologiczne: Krym (zwłaszcza miasteczko-twierdza Czufut Kale i cmentarz w dolinie Jozafata), Ziemia Święta oraz Polska, przede wszystkim od czasów odrodzenia po I wojnie światowej - w tym też czasie w sposób w pełni uzasadniony można ich nazwać Karaimami polskimi, ze względu na spore już zasymilowanie z polską społecznością i lojalność wobec Rzeczypospolitej (12).

Po I wojnie światowej istniały na terenie Rzeczypospolitej cztery dżymaty (gminy wyznaniowe): w Trokach, Wilnie, Łucku i Haliczu, a dżymat w Poniewieżu na Litwie Kowieńskiej także poczuwał się do łączności z Polską. Uznaje się, że było wówczas w naszym kraju ok. tysiąca Karaimów (13). Po II wojnie natomiast w pierwszym okresie repatriowało się do Polski ok. 150 Karaimów, po 1956 jeszcze kilkadziesiąt osób, tak więc ogólna liczba Karaimów wahała się po 1945 roku od 200 do 300 członków tej mniejszości. Skupieni są w pięciu miastach: Warszawie, Gdańsku, Wrocławiu, Opolu i Krakowie (14). Wielu Karaimów, zwłaszcza ze starszego pokolenia, pozostało jednak w ZSRR, uważając, że wyjazd z tradycyjnych siedzib osłabi tożsamość grupy karaimskiej (15).

Prognozy te do pewnego stopnia się sprawdziły. Ze względu na rozproszenie ograniczony musiał być kult, czego skutkiem jest obumieranie tradycji, znajomości języka, obrzędów i liturgii u młodego, wychowanego już w Polsce pokolenia (16). Karaimi mają obecnie w zasadzie jedynie dwa miejsca spotkań: świątynię, a raczej specjalny pokój do modłów w mieszkaniu duchownego Rafała Abkowicza, oraz cmentarz karaimski w Warszawie (właśnie z okazji pogrzebów Karaimi spotykają się najczęściej) (17). W takich warunkach trudne jest także zachowanie powszechnej wcześniej u Karaimów zasady endogamii, albo występuje ujemny przyrost naturalny (18). Nie można jednak uznać tej sytuacji za stan agonalny omawianej grupy etnicznej. Mała liczba Karaimów jest wbrew pozorom ich sprzymierzeńcem - nie potrzebują sprawnie działającej formy organizacyjnej (której uzyskanie byłoby trudne w czasach socjalistycznych), bo w zasadzie wszyscy są ze sobą spokrewnieni lub spowinowaceni i często się spotykają. Ponadto w 1974 roku zreorganizowano Karaimski Związek Religijny, zastępując związek wszystkich Karaimów organizacją tylko tych żyjących w Polsce (19). Od 1975 roku organizowane są co kilka lat zjazdy Karaimów, na których prowadzone są odczyty, dyskusje, przypomina się tradycję i je typowe karaimskie potrawy (20). W 1979 roku Marek Firkowicz próbował wydawać pismo 'Coś' - periodyk młodzieży karaimskiej w Polsce, ale przedsięwzięcie upadło po dwóch numerach. Także nie powiodło się wydawanie 'Myśli Karaimskiej', po wojnie ukazały się również jedynie dwa numery. W 1987 roku w ramach Pieniężnieńskich Spotkań z Religiami urządzanych przez księży werbistów odbył się Dzień Karaimski (21). Natomiast w 1996 roku miała miejsce w Warszawie impreza w ramach Światowej Konferencji 'Religie dla Pokoju', pod tytułem 'Karaimi - wkład w dzieło pokoju i tolerancji'. W Warszawie jest też obecnie największe skupisko Karaimów polskich, żyje tam ok. 50 osób należących do tej mniejszości etnicznej, większość należy do inteligencji (22).

PRZYPISY:
1. G. Pełczyński: Najmniejsza mniejszość. Rzecz o Karaimach polskich, Warszawa 1995, s.10
2. Euhemer. Przegląd religioznawczy. Mała encyklopedia religioznawcza 1988, nr 1, s.106-107
3. G. Pełczyński, op. cit., s.5
4. A. Sulimowicz: Karaimi w Polsce i na Litwie (do 1945 roku), w: Karaimi (materiały z sesji naukowej), pod red. A. Dubińskiego i E. Śliwki SVD, Pieniężno 1987, s.22
5. G. Pełczyński, op. cit., s.14
6. Sz. Pilecki, Karaimi w Polsce po 1945 r. Migracja podczas i po II wojnie światowej, w: Karaimi (materiały z sesji naukowej), pod red. A. Dubińskiego i E. Śliwki SVD, Pieniężno 1987, s.41
7. G. Pełczyński: Karaimi polscy, Sprawy Narodowościowe 1993, z.1, s.283
8. A. Dubiński: Caraimica. Prace karaimoznawcze, Warszawa 1994, s.250-254
9. A. Sulimowicz, op. cit., s.28-29
10. Koncepcja ta znajduje się w artykule G. Pełczyńskiego: Świadomość etniczna Karaimów polskich, w: Karaimi (materiały z sesji naukowej), pod red. A. Dubińskiego i E. Śliwki SVD, Pieniężno 1987, s.55-63
11. G. Pełczyński: Najmniejsza mniejszość..., s.23
12. G. Pełczyński: Karaimi polscy..., s.282
13. G. Pełczyński: Karaimi polscy..., s.284
14. G. Pełczyński: Najmniejsza mniejszość..., s.21
15. Sz. Pilecki, op. cit., s.42
16. G. Pełczyński: Karaimi polscy..., s.285
17. G. Pełczyński, Najmniejsza mniejszość..., s.22
18. Ibidem, s.25 i 36
19. Sz. Pilecki, op. cit., s.47
20. Ibidem, s.49-50
21. G. Pełczyński, op. cit., s.69
22. G. Pełczyński: Rys dziejów Karaimów Warszawskich, w: Warszawa: etniczne i społeczno-kulturowe zróżnicowanie miasta (XVII-XX w.), pod red. A. Stawarza, Warszawa 1998, s.67

Sceptyk @ 02 Mar 2008 07:56 am
Witek, to nie teoria lecz jedna z hipotez, zreszta lansowana niemal wylacznie przez Zydow. Rzecz wymaga badan. Pewne jest natomiast, ze w sensie KULTUROWYM Karaimi sa spadkobiercami Chazarow (jezyk, zwyczaje, podania...)

witek @ 09 Oct 2007 11:55 am
Bardzo ciekawy artykuł, ale błędny. Chazarzy wyznawali judaizm rabiniczny, będący zawsze w ostrej opozycji do karaizmu. Karaimi nie mogą pochodzić od Chazarów. Aktualnie obowiązuje teoria, że wszyscy karaimi, łącznie z krymskimi, pochodzą od Żydów.

Milosnik @ 18 Jan 2007 09:34 pm
Super wreszczcie cos wiecej na ten temat ;)

Czarna @ 13 Jan 2007 02:24 pm
Bardzo intersujący artykuł. :)

Aga @ 29 Dec 2006 04:23 pm
Jak miło, że ktoś napisał ten artykuł. Szukałam informacji o Karaimach i nigdzie nie było tak interesująco i tyle ciekawostek, jak tu :)

Najchętniej czytane

Między szamanizmem a islamem ludowym

Norwescy Kwenowie - kontrowersyjna mniejszość

"Brud w oku patrzącego". Słów kilka o Mary Douglas

Kraje których nie ma na mapie: Somaliland

Etnologia.pl