Etnologia.pl

O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...

Etnologia.pl poleca

Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość

Serwis etnologiczny

Świat

W niniejszej analizie chcielibyśmy się zająć zarysem opisywanej grupy socjo-kulturowej z terenów byłego ZSRR jaką są postradzieccy muzułmanie. Granice grupy zostały wyróżnione według podobnych kryteriów, jak w przypadku muzułmanów kultury indyjskiej, chińskiej czy muzułmanów francuskojęzycznych. Jej cechami wspólnymi pozostają pewne wyróżniki kulturowe, takie jak poziom sekularyzacji, rusyfikacja językowa, modernizacja życia gospodarczego, dzielony wraz z innymi mieszkańcami przestrzeni postradzieckiej system wartości czy sposób życia. Opisywana grupa funkcjonuje w kategoriach, w których jej członkowie sami siebie określają jako członkowie konkretnej grupy etnicznej lub narodowej z terenów dawnego ZSRR i jako muzułmanie - podobnie również postrzegani są przez przedstawicieli innych grup etnicznych z krajów WNP. W naszym ogólnym tekście chcielibyśmy się skoncentrować na cechach wspólnych wieloetnicznej, wielorasowej i wielokulturowej grupy, którą możemy określić jako postradzieccy muzułmanie, nie koncentrując się jednak na jej wewnętrznym zróżnicowaniu. Opisywana grupa, na której kulturowych granicach skupiamy się w naszych badaniach, w ramach badania jej ewentualnego potencjału migracyjnego w kontekście polskim, prezentuje postmuzułmański wariant kultury radzieckiej. Pod względem stopnia zmodernizowania, sekularyzacji, wykształcenia, stopnia poczucia przynależności do nowoczesnych grup społecznych, najlepiej czującymi się nie w społeczności tradycyjnej czy posttradycyjnej, ale w społeczności nowoczesnej są w Europie muzułmanie postradzieccy - jedyna grupa przypominająca muzułmanów Francji. Trzeba bowiem podkreślić, że muzułmanie Francji pozostają najbardziej zasymilowaną i zsekularyzowaną społecznością wyznawców islamu w Europie (1). Naszym zdaniem, główną przyczyną jest to, iż Algieria - ojczyzna większości francuskich muzułmanów oraz ich przodków - jest jedynym krajem zamieszkałym przez muzułmanów (poza Turcją), który podlegał podobnym przemianom jak muzułmańskie regiony ZSRR (i innych krajów komunistycznych). Algieria była obszarem, gdzie wszystkie przemiany modernizacyjne, gospodarcze, edukacyjne i społeczne miały nie tyle charakter kolonialny, ale ich celem było przede wszystkim stworzenie na zamorskim terytorium Francji (France Outremer) zamorskich Francuzów. Podobnie modernizacja, która dokonywała się w ZSRR miała na celu tworzenie normalnych, pełnowartościowych obywateli Związku Radzieckiego - wbrew rozpowszechnionym obiegowym sądom nie była to ekspansja kolonialna, lecz modernizacja peryferii, do jakich zaliczały się regiony muzułmańskie na koszt rosyjskiej metropolii. W okresie przed radzieckimi zmianami społecznymi na obszarach zamieszkałych przez miejscowych muzułmanów istniał szereg państw, konfederacji plemiennych i związków rodowych znajdujących się pod mniej lub bardziej scentralizowaną władzą carską.

Regiony muzułmańskie znajdujące się pod rosyjskim panowaniem jednoczyła wspólna kultura wysoka oparta na islamie. Dawne tożsamości mieszkańców tych obszarów były budowane przede wszystkim w oparciu o przynależność do konkretnego rodu, plemienia czy też miejsca urodzenia, regionu lub wspólnoty sąsiedzkiej. Ostatnim, najważniejszym komponentem tożsamości pozostawało wyznanie. Podczas komunistycznej modernizacji po 1917 r. wykreowano dla nierosyjskiej ludności wyznania muzułmańskiego zupełnie nowe tożsamości. Próbowano ostatecznie rozprawić się z religią jako podstawą tożsamości. W czasach radzieckich tradycja intelektualna wysokiego, ortodoksyjnego, skrypturalistycznego islamu opartego o wielosetletnią historię religii muzułmańskiej w Eurazji uległa niemal zupełnej zagładzie w wyniku brutalnych represji ze strony administracji państwowej. Warstwy wykształcone uległy w większości fizycznej eksterminacji, a niewielu, którzy przeżyli z obawy o życie swoje i swoich bliskich nie przekazywali posiadanej wiedzy swoim potomkom. W całym ZSRR teologiczną wiedzę o islamie przechowali jedynie nieliczni. Dosłownie jednostki pozostały jakimkolwiek przekaźnikiem łączącym tradycyjną religijność przedrewolucyjną ze zjawiskami społecznymi, które miały miejsce na badanym obszarze w latach 90. Jeśli spróbować policzyć autorytety, które przekazywały następnym pokoleniom intelektualne tradycje islamu sprzed rewolucji 1917 r. w skali obszaru całego dawnego ZSRR - jeśli wziąć pod uwagę całą wielomilionową masę ludności przyznającą się do muzułmańskiego pochodzenia (jest ona określana jako etniczni muzułmanie, ludzie wywodzący się z historycznie muzułmańskich narodów czy z historycznie muzułmańskich etnosów) - to takich osób jest zaledwie kilkanaście (i to jeśli wziąć pod uwagę wszystkie etnosy i wszystkie regiony). Można więc powiedzieć, że rozwój muzułmańskich nauk religijnych w dawnym ZSRR został całkowicie zablokowany, a związki z bogatą przedrewolucyjną tradycją muzułmańską zostały prawie w zupełności przerwane.

Na miejscu tradycyjnych muzułmańskich form państwowych czy samorządowych powstały zupełnie nowe radzieckie twory administracyjne będące quasi-państwami narodowymi. Istniały one we wszystkich regionach zamieszkałych przez ludność muzułmańską, niezależnie czy były to republiki związkowe, republiki autonomiczne czy obwody autonomiczne, zawsze były budowane w oparciu o wzory państwa narodowego, gdzie po raz pierwszy w historii miejscowych, wielojęzycznych społeczeństw opartych o tradycję muzułmańską głównym wyznacznikiem tożsamości stał się język narodowy i zapis określający narodowość w piątej rubryce radzieckiego paszportu. W ZSRR spora część z tych rewolucyjnych zmian nie była do końca odczuwana przez miejscowych mieszkańców. Natomiast rozpad państwa radzieckiego w 1991 r. doprowadził do sytuacji, w której zmiany, do jakich doszło na tym obszarze nabrały zupełnie nowych treści dla miejscowych społeczeństw. Nowe państwa narodowe o granicach i narodowościach jakie nigdy wcześniej nie istniały w takim kształcie na tym obszarze stały się społeczną rzeczywistością, a jednocześnie rozpoczął się proces przebudzenia starych wartości religijnych i etnicznych, które w wielu sytuacjach po prostu wyszły z podziemia, w jakim istniały w czasach ZSRR.

Sytuacja regionów tradycyjnie muzułmańskich dawnego ZSRR (niezależnie od tego, czy znajdują się one w Azji, czy w Europie) pod wieloma względami przypomina więc sytuację nowych państw afrykańskich powstałych w wyniku zbliżonych procesów modernizacyjnych i dekolonizacyjnych. Stopień niedokończonej modernizacji społeczeństwa i związany z tym potencjał drzemiących w nim konfliktów nasuwa tu również najwięcej analogii z Algierią. Konflikty zachodzące w społeczeństwach muzułmańskich regionów państw WNP są jednak o tyle gwałtowniejsze, o ile do zmian społecznych, jakie tam miały miejsce, doszło w krótszym odcinku czasu w porównaniu do kolonizowanych przez Europejczyków społeczeństw Trzeciego Świata. Od czasów rewolucji, które kilkakrotnie w diametralny sposób zmieniały życie mieszkańców państw WNP nie minęło bowiem jeszcze nawet 100 lat. Jedynym pewnym elementem, który pozostał w dużej mierze stałym dla mieszkańców jego tradycyjnie muzułmańskich regionów, była tradycyjna obyczajowość muzułmańska oraz świadomość tradycyjnej przynależności do grona wyznawców islamu. W czasie pierwszych radzieckich spisów powszechnych na pytanie o narodowość przedstawiciele miejscowych społeczności masowo odpowiadali "muzułmanin", gdyż samo słowo "naród, narodowość" w ich językach etnicznych jest neologizmem i pierwotnie oznaczało członka wspólnoty religijnej. Po dziś dzień określanie człowieka jako "muzułmanina" jest nadrzędne wobec wszystkich innych elementów jego tożsamości, jak choćby wtedy, kiedy mówi się o Rosjanach czy innych Słowianach wschodnich - "to dobry człowiek, chociaż niemuzułmanin", "jak mógłbym wydać córkę za człowieka, który nie jest muzułmaninem". Należy podkreślić, że współczesne tożsamości są konglomeratem tego, co mieszkańcy tradycyjnie muzułmańskich regionów WNP przyswoili sobie z idei narzucanych im w ZSRR i tego, co przetrwało z dawnego światopoglądu ich przodków. W efekcie zwykły postradziecki muzułmanin jest obecnie bardziej przykładem Homo Sovieticus (2) niż Homo Islamicus i to odróżnia go od innych muzułmanów oraz przybliża kulturowo do innych obywateli państw sukcesyjnych powstałych po rozpadzie Związku Radzieckiego. Zdecydowana większość muzułmanów krajów WNP z powodu specyfiki takiego, a nie innego przebiegu modernizacji w ZSRR i kształtu ustrojowego tego państwa jest bowiem dziś lepiej zaznajomiona z naukami Marksa i jego radzieckich naśladowców aniżeli Proroka Muhammada i Kalifów Sprawiedliwych. W czasach radzieckich islam stał się również markerem etnicznej tożsamości. Muzułmańskie obrzędy i rytuały miały szansę przetrwać radzieckie represje tylko jako część "narodowej" kultury lub "ludowych" obyczajów. Dlatego też w świadomości badanej przez nas grupy etniczno-kulturowej, jaką są postradzieccy muzułmanie nastąpiło w dużej mierze utożsamienie "muzułmańskości" z przynależnością do danej grupy etnicznej. Przynależność do grona muzułmanów pozostaje więc przede wszystkim równoznaczna z przynależnością do danego "tradycyjnie muzułmańskiego etosu".

Dla przygniatającej większości postradzieckich muzułmanów islam składa się z świąt rocznego cyklu obrzędowego (w ich skład często wchodzą nieznane poza muzułmańskimi regionami dawnego ZSRR święta pochodzenia preislamskiego - z czego jednak postradzieccy muzułmanie na ogół nie zdają sobie sprawy; pozostała część tradycji traktowanej jako muzułmańska przez mieszkańców krajów WNP jest dzielona przez nich z resztą wyznawców islamu). Innymi jego częściami składowymi są patriarchalne konserwatywne tradycje, lokalne wierzenia ludowe, nadawanie arabsko-perskich imion własnych i poczucie własnej odrębności od "chrześcijańskich" sąsiadów (których postradziecka "chrześcijańskość" jest na tyle umowna, na ile umowny dla muzułmanów spoza dawnego ZSRR jest "islam" postradzieckich muzułmanów). Uosobieniem muzułmańskiej moralności wśród muzułmanów dawnego WNP nie jest już księga z przepisami religijnymi, lecz znający tradycję religijną i poważany przez lokalną społeczność starzec. Kontroluje on życie społeczne miejscowych mieszkańców pod względem przestrzegania zasad muzułmańskiej moralności - narzuca on te same zasady postępowania, których jego samego nauczono w dzieciństwie i w młodości. Pobożny starzec pozostaje więc przekaźnikiem zmodyfikowanej w czasach ZSRR tradycji i warunkuje samoodtwarzanie się społeczeństwa tradycyjnego. Religia w krajach postradzieckich nie ma więc już charakteru skrypturalistycznego, który pozostaje ważną cechą islamu poza dawnym ZSRR.
Ponadprzeciętnie pobożny muzułmanin z terenów dawnego ZSRR modli się okazjonalnie w piątki, świętuje skrupulatnie muzułmańskie święta w ciągu roku, odwiedza lokalne sanktuaria, nosi amulet pobłogosławiony przez miejscowego świętego męża i odmawia wydania córki za mąż za niemuzułmanina. Natomiast dla najbardziej zsekularyzowanej części muzułmanów islam ogranicza się przede wszystkim do sfery kilku świąt, które następują w ciągu życia człowieka - narodzin dziecka, obrzezania chłopców, ślubów czy pogrzebów. Przytoczone powyżej opisy pokazują, w jaki sposób w efekcie radzieckiej modernizacji islam został ograniczony do sfery, którą etnografowie określają mianem sfery życia codziennego i rodzinnego. Taka sytuacja nie zakłada jednak całkowitej asymilacji z niemuzułmańskim otoczeniem, a przede wszystkim nie zakłada wyparcia się swojej religii - nawet jeżeli funkcjonuje ona w życiu wiernego przede wszystkim w sferze nominalno-deklaratywnej. Ten islam, zredukowany do niektórych elementów sfery życia codziennego i rodzinnego, pozostaje bowiem nadal jednym z podstawowych elementów tożsamości zbiorowej.

Trzeba również podkreślić jeden ważny element kulturowy, który odróżnia postradzieckich muzułmanów od tych spoza obszaru dawnego ZSRR. Wysoki stopień spożycia alkoholu pozostaje typowym i stabilnym komponentem socjalizacji w społecznościach wschodniosłowiańskich. W ramach takich procesów socjalizacyjnych dorastały pokolenia muzułmanów - obywateli ZSRR. W oczywisty sposób spożycie alkoholu w większości tradycyjnie muzułmańskich regionów WNP stało się normalną częścią składową tamtejszych procesów socjalizacyjnych, a w niektórych regionach stało się co najmniej porównywalne z jego spożywaniem wśród Rosjan i innych wschodniosłowiańskich narodów dawnego ZSRR. Suto zakrapiane biesiady stały się zwyczajnym elementem kontaktów społecznych pomiędzy Rosjanami i innymi wschodniosłowiańskimi narodami dawnego ZSRR a muzułmanami (również postradzieckimi). Podobną rolę, jako środek międzykulturowego kontaktu, w czasach ZSRR zaczął pełnić język rosyjski jako język warstw wyższych, kręgów władzy i ludzi wykształconych, a także jako lingua franca. Język i kultura rosyjska zastąpiły, w tradycyjnie muzułmańskich regionach dawnego ZSRR, wpływy arabskie i perskie. Językiem władców, uczonych i poetów a także językami komunikacji międzykulturowej były bowiem do rewolucji 1917 r. języki perski i arabski. W efekcie trwającej od 1917 r. przyspieszonej radzieckiej modernizacji w języku i kulturze rosyjskiej dawne języki warstw wyższych utraciły swoje znaczenie na rzecz ruszczyzny i skodyfikowanych w czasach ZSRR języków narodowych.

Wymienione aspekty otwierają pole dla polemik, czy rzeczywiście zjawiska kulturowe z obszaru dawnego ZSRR można jeszcze określać jako muzułmańskie. Żyjący wg tradycji religijnych muzułmanie spoza ZSRR (Arabowie, Pakistańczycy, Turcy czy Irańczycy) w oczywisty sposób mają tendencję do przestawiania swoich radzieckich współwyznawców jako niemuzułmanów lub hipokrytów. Oczywiście kwestią dyskusyjną pozostaje to, kto jest muzułmaninem, a kto nie. Jednak należy podkreślić, że jeśli ktoś deklaruje się jako muzułmanin i wygłasza muzułmańskie credo: "Nie ma boga prócz Boga a Muhammad jest Jego Prorokiem", to według ortodoksyjnej teologii muzułmańskiej tylko Bóg może ocenić, czy dana osoba rzeczywiście jest prawowiernym muzułmaninem. Ludzie, którzy naruszają większość zakazów rytualnych islamu nie przestają być muzułmanami zarówno z punktu widzenia swojej grupy wyznaniowej, jak i z punktu widzenia niemuzułmańskiego otoczenia.
W efekcie radzieckich przemian pomimo deklarowanych odrębności, dawni "ludzie radzieccy" są sobie bliżsi pod względem kulturowym niż osoby spoza dawnego ZSRR. Zbliża ich język, zwyczaje, socjalizacja w duchu języka i kultury radzieckiej/rosyjskiej. W mentalnych kręgach bliskości "muzułmaninowi" z dawnego ZSRR bliższy jest na ogół "Rosjanin" czy "Ormianin", aniżeli "zagraniczny" współwyznawca - "fanatyczny", "niepijący" i nie mający pojęcia o poezji Puszkina, Lermontowa czy lotach Jurija Gagarina w kosmos. Islam w krajach postradzieckich jest oceniany bowiem przez przybyszy z krajów arabskich, Pakistanu, Turcji czy Iranu po prostu jako pogaństwo czy hipokryzja. Nie rozumieją oni efektu radzieckiej modernizacji, która pozwoliła na przetrwanie tylko niektórych, szczątkowych form religijności. Te jednak nie poddają się już procesom asymilacyjnym. Zahartowały się w ogniu brutalnej modernizacji czasów stalinowskich - tego jednak nie rozumieją nie tylko zagraniczni muzułmanie, ale także zachodni badacze islamu w krajach WNP.

Islam, w swojej zredukowanej postaci, pozostaje jedynym stałym i najważniejszym elementem tożsamości miejscowych społeczności, który przetrwał represje z czasów ZSRR. W świadomości mieszkańców historycznie muzułmańskich regionów podlegał najmniejszym przemianom jako stabilny element konstruujący ich tożsamość niezależnie od zmian, jakie miały miejsce w ostatnich 3-4 pokoleniach w obrębie samej religijności i obrzędowości. Mieszkańcy historycznie muzułmańskich regionów dawnego ZSRR budują swoją tożsamość przede wszystkim w oparciu o muzułmańską obrzędowość świąteczną. To przestrzeganie okresowych rytuałów jest traktowane jako główny czynnik świadczący o byciu prawdziwym muzułmaninem. Zarówno obecnie, jak i w czasach radzieckich niezwykle trudnym pozostaje funkcjonowanie w lokalnej społeczności, w całkowitym oderwaniu od zasad islamu. Dochodzi do tego, iż z uwagi na silne zakorzenienie islamu w życiu społecznym, ludzie deklarujący się jako chrześcijanie, buddyści lub ateiści (chcąc uniknąć społecznej alienacji i zerwania więzi krewniaczych) kontynuują przestrzeganie świątecznych muzułmańskich praktyk religijnych (tłumacząc to jednak przede wszystkim rodzinną bądź narodową tradycją).

PRZYPISY:
(1) Niezależnie od tego, w jaki sposób przedstawiani są przez środki masowego przekazu - jako przykład może posłużyć tendencyjne przedstawienie konfliktu społecznego o podłożu ekonomicznym jakim były paryskie zamieszki z grudnia 2005 r. przedstawiane przez polityków francuskich i powiązane z nimi mass media w kategoriach konfliktu religijnego po to, aby wygrać bieżące batalie polityczne - wg M. de Koning, Islamization of the French Riots, ISIM Review 17, wiosna 2006, s. 30-31.
(2) Zgodnie z definicjami człowieka radzieckiego jako specyficznej formacji społecznej stworzonymi przez wielkiego pisarza i filozofa Aleksandra Zinowiewa - wg A.????????, ???? ?????????, Co6pa??e co???????, T. 5, Moskwa 2000, passim.

Mapy byłych republik radzieckich - obecnie niepodległych krajów.

Etnologia.pl